Bocian biały jako okaz językowy, czyli polsko-chorwackie wędrówki lingwistyczne

The White Stork as a Linguistic Specimen, or Croatian-Polish Linguistic WanderingsThe analysis, presented in the article aims to present the white stork as a linguistic specimen, i.e. biological species as perceived through the prism of linguistic realisations, in this instance – in the Polish and Croatian languages. The linguistic specimen is closely connected with the linguistic picture of the world; however, in the chain that is the process of acquiring information by human beings of their surrounding reality, the specimen is an earlier link. The basics of definition of the linguistic specimen are linked to biological features that are extralinguistic, while in the linguistic picture of the world designations are linguistically and culturally transformed. The linguistic specimen can therefore be a more objective tool for describing linguistic reality in a more conscious fashion. Bocian biały jako okaz językowy, czyli polsko-chorwackie wędrówki lingwistyczneW artykule została zaprezentowana nowatorska koncepcja wprowadzająca pojęcie okazu językowego, czyli gatunku biologicznego, zjawiska przyrodniczego, fizycznego, chemicznego widzianego przez pryzmat realizacji językowych. Jako podstawę analizy przyjęto języki polski i chorwacki, a definicja okazu językowego została zaprezentowana na podstawie bardzo popularnego w Europie gatunku ptaka, jakim jest bocian biały (łac. Ciconia ciconia). Proponowane pojęcie jest ściśle powiązane z językowym obrazem świata, jednak może stanowić wobec niego wcześniejsze ogniwo w procesie pozyskiwania przez człowieka informacji przetwarzanych później w interpretacje językowe i kulturowe. Okaz językowy ma swoje źródło bezpośrednio w cechach desygnatu, ponieważ by go zdefiniować, korzysta z informacji pozajęzykowych.

"Machina ludens". Rzeczywista i wyobrażona historia komputerów szachowych

Machina Ludens: The Real and Imagined History of Chess ComputersThe essay offers a reading of the place of non-human machines in the game discourse, focusing on computer chess’s real as well as literary and film history. Chess, as the Drosophila melanogaster of artificial intelligence, a special case facilitating the study of the entire field, allows for going beyond the primary area of interest – computer science – and entering the realm of the text, where new languages of storytelling and new contexts present themselves. The paper discusses a multifaceted, posthumanist analysis of the game as a medium of non-anthropocentric and empowering narratives of the Other. It also sheds new light on the ongoing paradigm shift in human categories and human-technology relations. Machina ludens. Rzeczywista i wyobrażona historia komputerów szachowychCelem artykułu jest próba odczytania sposobu funkcjonowania nie-ludzkich maszyn w dyskursie growym, skupiona na rzeczywistej i literacko-filmowej historii komputerów szachowych. Szachy i sztuczna inteligencja wchodzą w przestrzeń tekstu, przekraczają pierwotny obszar zainteresowań – informatykę – i dzięki innym językom opowieści otwierają się na nowe konteksty. W tekście przedstawiono wieloaspektową, posthumanistyczną analizę gry jako medium nieantropocentrycznych i upodmiotawiających narracji Innego. Historia szachów i komputerów szachowych oraz ich tekstowe przedstawienia stanowią egzemplifikację zmian ludzkich kategorii oraz relacji człowiek-technologia.

Geniusze, kosmici i dinozaury. Nieoczywiste związki nauk ścisłych i humanistycznych

Geniuses, Aliens and Dinosaurs. Unobvious Associations Between the Sciences and the HumanitiesIntroduction to the vol. 17th of Adeptus Geniusze, kosmici i dinozaury. Nieoczywiste związki nauk ścisłych i humanistycznychWstęp do numeru 17 „Adeptusa”

Spojrzenie z bliska. Koncepcja kosmosu i ciał niebieskich jako świata oswojonego kulturowo

A View From Up Close: The Concept of the Cosmos and Celestial Bodies as Culturally Tamed WorldThe concept of the cosmos, shaped in ancient Greek philosophy, has a different meaning today. This change of meaning reflects rejection of the idea of the cosmos as order established by the gods. The author of the article, as a cultural anthropologist and amateur astronomer, describes this problem by analyzing selected examples of the concepts of the cosmos and of celestial bodies, such as Venus and Sirius. These concepts are examples of alternative knowledge that was an important component of cultural systems. Also touched upon in the article are issues of epistemology and philosophy of science. Spojrzenie z bliska. Koncepcja kosmosu i ciał niebieskich jako świata oswojonego kulturowoPojęcie kosmosu ukształtowane w starożytnej filozofii greckiej ma współcześnie odmienną treść, co odzwierciedla porzucenie idei kosmosu jako ustanowionego przez bogów porządku. Autor artykułu, jako antropolog kulturowy i adept astronomii, opisuje ten problem, analizując wybrane koncepcje kosmosu oraz takich ciał niebieskich, jak Wenus czy Syriusz. Koncepcje te to przykłady alternatywnej wiedzy, która była ważnym składnikiem systemów kulturowych. Na drugim planie podjętych w tym artykule rozważań brane są pod uwagę kwestie dotyczące epistemologii i filozofii nauki.

"Jesteśmy lasem". Słowacy w lustrze inicjatywy ekologicznej "My sme les"

We Are the Forest: Slovaks in the Mirror of the Ecological Initiative My sme lesThe aim of this article is to explore the common points between the ecological movement and citizenship by discussing My sme les, a Slovak citizens’ initiative to protect Slovak forests. The Slovaks’ involvement in nature conservation as demonstrated by the My sme les campaign was recognised here not only as a manifestation of global trends in changing ecological awareness but also as a reflection of the special bond between man and nature ingrained in Slovak culture and mentality. The ecological movement currently developing in new media forms in Slovakia was introduced with an analysis of various (mainly online and audio-visual) sources related to the My sme les campaign. The article highlights the influence of the Deep Ecology trend on Slovak activists and the projects they have implemented. The My sme les initiative is not only an appeal for the social responsibility of Slovaks when it comes to the devastation of native nature, but also proves to be an important step towards a deeper civic engagement with the community. The Slovak case provides confirmation of the main thesis of Deep Ecology, namely that humans are not above nature, but are an integral part of it. Thanks to the My sme les initiative, in the context of Slovak culture, the forest emerged as a new cultural symbol, polemical towards the mountains, traditionally interpreted in a national-cultural key. Jesteśmy lasem. Słowacy w lustrze inicjatywy ekologicznej My sme lesCelem artykułu jest zbadanie punktów wspólnych ruchu ekologicznego i postawy obywatelskiej poprzez omówienie słowackiej inicjatywy obywatelskiej na rzecz ochrony słowackich lasów My sme les. Zaangażowanie się Słowaków w ochronę przyrody uwidaczniające się w kampanii My sme les uznane tu zostało nie tylko za przejaw globalnych tendencji w zakresie zmiany świadomości ekologicznej, lecz także za odzwierciedlenie zakorzenionego w słowackiej kulturze i mentalności szczególnego związku człowieka z przyrodą. Poprzez analizę różnorodnych źródeł (przede wszystkim internetowych i audiowizualnych) powiązanych z kampanią My sme les został przybliżony rozwijający się współcześnie w nowych medialnych formach ruch ekologiczny na Słowacji. W artykule podkreślono wpływ nurtu ekologii głębokiej na słowackich działaczy i przedsięwzięcia przez nich realizowane. Inicjatywa My sme les nie tylko stanowi apel o społeczną odpowiedzialność Słowaków wobec dewastacji rodzimej przyrody, lecz również okazuje się ważnym krokiem na drodze głębszego obywatelskiego zaangażowania się na rzecz wspólnoty. Przypadek słowacki dostarcza potwierdzenia głównej tezy ekologii głębokiej, tej mianowicie, że człowiek nie jest ponad przyrodą, ale jest jej nieodłączną częścią. Dzięki inicjatywie My sme les las zaistniał w kontekście kultury słowackiej jako nowy symbol kulturowy, polemiczny wobec tradycyjnie interpretowanych gór w kluczu narodowo-kulturowym.

Demokracja na burzliwe czasy

Foul-Weather DemocracyThis article is a translation comprising the last chapter and summary of the book Průvodce po demokracii [A Guide Through Democracy], first published in 1997, in which Erazim Kohák shares the experiences of his life in the US and compares it with challenges faced by the new Central-European democracies. This essay describes three fundamental threats the world faces at the turn of the 21st century: demographic, ecological and moral crises. The author underlines the importance of an open dialogue and voluntary involvement of citizens in shaping the social life in a democratic system. Demokracja na burzliwe czasyPrzełożony tekst stanowi ostatni rozdział i podsumowanie wydanej po raz pierwszy w 1997 roku książki Průvodce po demokracii (Przewodnik po demokracji), w której Erazim Kohák dzieli się swoimi doświadczeniami życia w USA i porównuje je z wyzwaniami stojącymi przed młodymi demokracjami Europy Środkowej. Esej przedstawia trzy fundamentalne zagrożenia przełomu XX i XXI wieku: kryzysy demograficzny, ekologiczny i moralny. Autor podkreśla w nim wagę, jaką ma dla demokracji otwarcie się na dialog i dobrowolne zaangażowanie obywateli w kształtowanie życia społecznego.

Teoria zbiorów rozmytych – od nauk formalnych po nauki prawne. Wprowadzenie do problematyki w świetle osiągnięć polskiej lingwistyki prawa

Fuzzy Set Theory – From Formal Sciences to Legal Sciences: An Introduction in the Light of the Achievements of Polish Legal LinguisticsAn example of the correlation of thought between the formal sciences, which are a foundation of the natural sciences, and the humanities is the fuzzy set theory. It is the source of a new research paradigm in relation to the surrounding reality, as well as in relation to man himself and his perception of the world. Nowadays, the fuzzy set theory is very widespread in cognitive linguistics. The aim of the article is to show the historical and substantive relations between the formal sciences and linguistics existing thanks to the theory of fuzzy sets, as well as to pose the question about the usefulness of this theory for Polish social sciences, which include legal sciences. The justification of the research question stems from the recognition of the fact that the constituted law manifests itself through language, which is its exclusive carrier. Teoria zbiorów rozmytych – od nauk formalnych po nauki prawne. Wprowadzenie do problematyki w świetle osiągnięć polskiej lingwistyki prawaPrzykładem korelacji myślowej zachodzącej pomiędzy naukami formalnymi, stanowiącymi podwalinę nauk przyrodniczych, a naukami humanistycznymi jest teoria zbiorów rozmytych. Stanowi ona źródło nowego paradygmatu badawczego względem otaczającej człowieka rzeczywistości, a także względem jego samego i jego postrzegania świata. Obecnie teoria zbiorów rozmytych jest bardzo rozpowszechniona na gruncie językoznawstwa kognitywnego. Celem artykułu jest ukazanie historycznych i merytorycznych związków pomiędzy naukami formalnymi a językoznawstwem, istniejących dzięki teorii rozmytości, a także postawienie pytania o przydatność tej teorii dla polskich nauk społecznych, do których zaliczają się nauki prawne. Uzasadnienie pytania badawczego wynika z dostrzeżenia faktu, iż prawo stanowione przejawia się poprzez język, który jest jego wyłącznym nośnikiem.

Lamentacja dla przyrody – (bez)nadzieja „Ziemskiego lamentu”?

A Lamentation for Nature – the (Dis)consolation of “Ziemski Lament”?Founded in 2019, the “Ziemski Lament” [Earthly Lament] initiative revitalizes and recontextualizes the folk rite of singing lamentations and dirges which come from traditional rural culture. The group, which I describe using the category of communitas, performs songs taken from Śpiewnik Pelpliński, an extensive 19-century collection of religious songs. This type of communal expression is used to work through negative emotions caused by the consequences of the climate disaster and of exploitation of non-human nature. It is also an instrument of criticism of the strategies responsible for these phenomena. This article takes the study of the lamentation’s essential features and ways of circulation as the point of departure for a reflection on the functionality of this form of ecological protest. Lamentacja dla przyrody – (bez)nadzieja „Ziemskiego lamentu”?Powstała w 2019 roku inicjatywa „Ziemski lament” rewitalizuje i rekontekstualizuje obrzęd śpiewu pieśni lamentacyjnych oraz żałobnych pochodzący z wiejskiej kultury tradycyjnej. Grupa, którą opisuję w kategoriach communitas, wykonuje utwory zaczerpnięte ze Śpiewnika Pelplińskiego. Ten rodzaj wspólnotowej ekspresji służy do przepracowywania negatywnych emocji wywołanych konsekwencjami katastrofy klimatycznej i eksploatacji pozaludzkiej przyrody. Jest także narzędziem krytyki odpowiedzialnych za te zjawiska strategii. Zawarte w artykule badanie cech gatunkowych oraz własności obiegu lamentacji stanowi punkt wyjścia do rozważań o funkcjonalności tej formy protestu ekologicznego.

Cmentarz na bośniacko-hercegowińskim pograniczu kulturowym. Analiza struktury tuzlańskiego cmentarza Trnovac

The Cemetery on the Cultural Borderland of Bosnia and Herzegovina: Analysis of the Structure of Trnovac Cemetery in TuzlaThis article presents an analysis of the tombstones in the Trnovac cemetery of Tuzla, Bosnia and Herzegovina. The studied area was characterized with an emphasis on the features of the local cultural borderland and the history of the city. The text also includes the description of the study and its results. The aim of the presented analysis was to indicate departures from the expected state which result from the characteristics of this borderland, and to attempt to explain them. The importance of the cemetery as a source of information was also emphasized. Cmentarz na bośniacko-hercegowińskim pograniczu kulturowym. Analiza struktury tuzlańskiego cmentarza TrnovacW niniejszym artykule zaprezentowano analizę nagrobków znajdujących się na tuzlańskim cmentarzu Trnovac w Bośni i Hercegowinie. Scharakteryzowano badany obszar, kładąc nacisk na cechy lokalnego pogranicza kulturowego i historii miasta, przedstawiono opis badania i jego wyniki. Celem analizy było ukazanie odstępstw od oczekiwanego stanu, wynikających ze specyfiki pogranicza, oraz podjęcie próby ich wyjaśnienia. Podkreślono także wagę cmentarza jako źródła informacji.

A Literary Piece as a Sociological Work: The Concept of Modernity in Karel Čapek’s "War With the Newts"

A literary Piece as a Sociological Work: The Concept of Modernity in Karel Čapek’s War With the NewtsIn this text, I interpret Karel Čapek’s novel War With the Newts (1936) as a sociological work and analyze the concept of the modern age that it presents. First, I show in what sense Čapek’s work was sociological. Following Theodor Adorno, I suggest that the difference between literature and sociology is not of a fundamental but of a historical and analytical nature, and that what defines sociology is not method, empiricism, or explicitly defined concepts, but the insightful notion of social totality. In Čapek, I analyze a social totality that I find in his concept of the modern age. Such an analysis provides insight into the self-destructive power of modern society. I suggest that Čapek’s portrayal of modernity still applies today and that we can recognize the same patterns he presented in the world around us. Utwór literacki jako dzieło socjologiczne. Koncepcja nowoczesności w Inwazji jaszczurów Karela ČapkaW artykule analizuję powieść Karela Čapka Inwazja jaszczurów (1936) jako pracę socjologiczną, skupiając się na zaprezentowanej w niej koncepcji nowoczesności. W pierwszej części tekstu pokazuję, w jakim sensie można uznać pracę Čapka za socjologiczną. Podążając śladami Theodora W. Adorna, uważam, że różnica między literaturą a socjologią nie jest fundamentalna, a jedynie historyczna i analityczna, oraz że wyróżnikiem socjologii nie są metoda, empiryzm czy jednoznacznie zdefiniowane koncepcje, lecz dające głęboki wgląd pojęcie całości społecznej. W drugiej części tekstu analizuję zidentyfikowane przeze mnie u Čapka pojęcie całości społecznej, jakie stanowi jego koncepcja nowoczesności. Analiza ta pozwala uzyskać wgląd w autodestrukcyjną moc nowoczesnego społeczeństwa. Staram się dowieść, że przedstawiona przez tego autora wizja nowoczesności jest wciąż aktualna, a opisane przez niego wzory możemy zaobserwować w otaczającym nas świecie.