Dynamika krajobrazu poniemieckich wsi w Polsce centralnej. Eksperyment kartograficzny

Celem artykułu jest przedstawienie heurystycznej wartości zastosowania aplikacji Google Earth Pro w etnohistorycznych badaniach dynamiki krajobrazu. Autor zaprojektował eksperyment kartograficzny, który śledzi zmiany krajobrazowe, lokalizując na współczesnej fotografii satelitarnej obiekty, które odnoszą się do przeszłości. Obrazy anachroniczne składają się z dwóch warstw: historycznej mapy i zdjęcia satelitarnego z dokładnie tego samego miejsca. Metodą tą autor zbadał dynamikę poniemieckiego krajobrazu wiejskiego w centralnej Polsce.

Projekt etnograficzny: Mapa Obrzędowa Górnego Śląska

Niniejszy tekst prezentuje założenia i efekty etnograficznego projektu badawczego – Mapa Obrzędowa Górnego Śląska – zrealizowanego przez Regionalny Instytut Kultury w Katowicach (obecnie Instytut Myśli Polskiej im. Wojciecha Korfantego). W artykule odnajdziemy informacje dotyczące wirtualnej mapy, na której umieszczono ponad 370 wpisów ilustrujących obrzędy i zwyczaje na historycznej ziemi górnośląskiej. Dalej mowa jest o charakterystyce, specyfice i istotności podjętych badań oraz ich wynikach. Opracowanie kończy się opisem kilku praktyk kulturowych zarejestrowanych w ramach badań (które znane do tej pory były głownie w lokalnych społecznościach) oraz przykładem przeobrażenia przebiegu uroczystości Bożego Ciała w czasach pandemii.

Dziedzictwo miejskie Krakowa, czyli rzecz o książce Mapy miasta. Dziedzictwa i sacrum w przestrzeni Krakowa

Tekst omawia książkę zredagowaną przez Annę Niedźwiedź i Kaję Kaider na temat przenikających się sfer dziedzictwa kulturowego i sacrum Krakowa. Autorzy książki skupiają się na materialnym dziedzictwie miejskim, które wciąż zdaje się niedocenianym zasobem przeszłości. W prezentowanym antropologicznym jego rozumieniu obiekty materialne nie tylko ujawniają całą gamę znaczeń służących kształtowaniu się genius loci miasta i związanych z tym tożsamości mieszkańców i przybyszów, lecz również walor poznawczy w ściśle historycznym wymiarze. Pod antropologicznym szkiełkiem i okiem okazałe budowle i drobne pamiątki zyskują wagę równą pisanym źródłom historycznym, tytułowe zaś dziedzictwo i sacrum ukazują swą nierozerwalną jedność. Na uwagę zasługuje również fakt, że książka jest drukowanym odpowiednikiem wystawy na ten sam temat, która miała miejsce w krakowskim muzeum etnograficznym.

Miasto bez schematu. Plany komunikacji miejskiej i rozwój Warszawy

W Warszawie brakuje jednej generalnej mapy środków transportu publicznego o łatwo rozpoznawalnej formie graficznej. Prezentujący podejście kulturoznawcze i historyczno-kulturowe artykuł służy przyjrzeniu się współczesnym substytutom takiego schematu, jak również zawiera analizę dwóch dwudziestowiecznych przypadków publicznego wykorzystania planów miasta jako map sieci komunikacji zbiorczej. Ponieważ, jak dowodzi autor, są to praktyki chwalenia się sukcesami w modernizacji stolicy, a zarazem ukrywające mankamenty i kompleksy (zwłaszcza brak kilku linii metra), ich analiza tworzy pretekst do refleksji nad przestrzennym i infrastrukturalnym rozwojem miasta, m.in. w kontekście dziedzictwa modernizmu i zapoznanej krytyki transportu spalinowego w Karcie Ateńskiej.

Etnograficzne mapy bliskich terytoriów. Przestrzeń wsi oczami społeczności lokalnej

Artykuł prezentuje mapy etnograficzne, które zostały stworzone w ramach dwóch projektów Stowarzyszenia „Pracownia Etnograficzna”, realizowanych w społecznościach lokalnych na Podlasiu i na Krajnie. W artykule pokazujemy, jak przebiegał proces powstawania map w badanych miejscowościach. Pomimo różnic łączy je fakt, że powstały dzięki współpracy etnografek z mieszkańcami miejscowości, a przedstawione na nich treści wyłoniły się dzięki wspólnemu przyglądaniu się lokalnemu dziedzictwu. Celem artykułu jest refleksja nad mapami etnograficznymi jako narzędziem pracy ze społecznościami lokalnymi i jako sposobem na oddanie głosu mieszkankom i mieszkańcom. Zastanawiamy się, jakie zalety ma wykorzystanie tego narzędzia oraz z jakimi wiąże się wyzwaniami. Skłania nas to też do refleksji nad charakterem wiedzy zdobytej i przedstawionej w ten sposób, a także nad wpływem naszych działań na badane społeczności.

Etnograficzne atlasy Polski. Prolegomena

Jednym ze sposobów badania i prezentowania różnych przejawów tradycyjnej kultury większych obszarów jest przedstawianie ich na mapach, a następnie interpretacja przedstawionych zasięgów. Opracowanie mapy etnograficznej wymaga spełnienia pewnych rygorów już na etapie tworzenia kwestionariusza i badań terenowych. Zespół tych ściśle określonych wymogów, zawierających między innymi systematykę mapowanych elementów kultury i ich chronologię, określamy mianem techniki kartograficznej. Znajomość tej techniki umożliwia ocenę przydatności także gotowych już map do dalszych badań oraz przetwarzania ich zawartości. Może też służyć pomocą badaczom podejmującym trud opracowywania nowych map. Metoda etnogeograficzna pozwala na wnioskowanie o genezie cech/elementów kulturowych na podstawie konfiguracji ich zasięgów. Interpretacje map prowadzą etnologów do wyjaśnienia genezy tradycyjnej kultury w Polsce przez ukazanie, przynależności do zachodnioeuropejskiej prowincji kulturowej oraz o pograniczach z prowincjami północno-wschodnią i karpacką na ziemiach polskich. Tradycyjna kultura obszaru Polski znalazła odzwierciedlenie w kilku atlasach polskich i niemieckich.

Mapowanie motywów mitologicznych. Zmora jako istota szkodząca ludziom i zwierzętom gospodarskim

Celem artykułu jest ukazanie zróżnicowania kulturowego sposobów szkodzenia ludziom i/lub zwierzętom przez istotę mitologiczną, zwaną w Polsce najczęściej zmorą czy morą, w możliwie szerokim aspekcie czasowym i przestrzennym. W tym celu przydatne stały się materiały ludoznawcze i etnograficzne pochodzące z XIX wieku (głównie drugiej połowy) oraz pierwszych trzech dekad XX stulecia. Analizę zawartości literatury ograniczono do podstawowych czaso- pism i prac zwartych, które zaprezentowano w formie obszernych aneksów i trzech map etnogeograficznych. Zestawiono je z niepublikowanymi wynikami badań Polskiego Atlasu Etnograficznego dotyczącymi demonologii ludowej, w tym omawianej postaci mitologicznej szkodzącej ludziom i/lub zwierzętom. Opracowanie na mapach dawniejszych materiałów ludoznawczych i etnograficznych wraz z późniejszymi danymi atlasowymi pozwoliło nie tylko na wytyczenie zasięgu występowania w Polsce przekonań o tym, że zmora najczęściej dręczy ludzi, rzadziej zwierzęta domowe, ale też ukazanie przemian ich granic w czasie i przestrzeni. Mapowanie pozwala również na porównanie obecnych i dawnych obszarów, na których stwierdzono obecność odrębnych motywów mitologicznych.

Mapa jako optyka

Tradycja i praktyka zarówno stricte kartograficznego odwzorowania realiów, jak i opracowa- nych na gruncie nauk humanistycznych i społecznych technik odzwierciedlania topografii sytu- ują mapę w centrum dyskursu. W niniejszych rozważaniach potraktowano mapę jako pojemną optykę interpretacyjną rozciągającą się od obiektywnego rzutowania sytuacji przestrzennej na płaszczyznę wedle określonych reguł do krytycznej narracji humanistycznej, wręcz zakładającej nieobojętność recepcji i dokumentowania. Mapa jako optyka oscyluje między obiektywizującą diagnozą kartometryczną a personalizującą konstatacją intencjonalną. W obydwu scenariuszach chodzi o dotarcie do prawdy (prawdopodobieństwa), do odnotowania zmian gradientu cech, do stwierdzenia różnic i podobieństw. Zarówno w jednym, jak i drugim przypadku ważne staje się wyrażenie regularności oraz idiomatyczności świata. Refleksję nad mapowaniem czysto kartograficznym (zmierzającym ku klasyfikacji) i humanistycznym (zwróconym raczej ku kon- ceptualizacji i problematyzacji) rozpisano jako próbę odpowiedzi na trzy pytania: po co? jak / w jaki sposób? kto / dla kogo? Jednym z wniosków jest stwierdzenie, że mapa stanowi dla człowieka istotne medium epistemologiczne i świadectwo ontologiczne.

Mapy Japonii i reprodukowanie japońskiej tożsamości narodowej w kulturze popularnej

Celem artykułu jest ukazanie związku pomiędzy mapą a ideologią, a dokładniej tego, w jaki sposób za pomocą map reprodukowana jest tożsamość narodowa we współczesnej japońskiej kulturze popularnej. Na wybranych przypadkach i ilustracjach, pochodzących z komiksu Nihon no rekishi nenpyō jiten [Chronologiczna encyklopedia historii Japonii], wykażę, w jaki sposób wykorzystuje się do tego procesu wiadomości o kształcie i liczbie wysp należących Japonii. Wybór komiksu uzasadniony był faktem, że nie jest on katalogiem map Japonii, lecz popularnym wprowadzeniem do historii tego kraju. W celu uporządkowania wywodu, treść artykułu podzielony jest na dwie części. Pierwsza z nich to wprowadzenie do, nieobecnego w polskiej literaturze, wątku japońskiej kartografii i związanych z nią treści ideologicznych, druga zaś zawiera analizę konkretnych przykładów idei narodowych zawartych w komiksie Nihon no rekishi nenpyō jiten.

Etnografia w skale: mapy topograficzne a doświadczenie wspinaczki

„Topo” to mapa drogi wspinaczkowej i skała poddana obiektywizacji. Dostarcza ona pierwszej wiedzy o danej drodze. Mapy nie są jednak tylko przedstawieniami obiektów przyrodniczych, lecz także reprezentacjami złożonych, ucieleśnionych oraz temporalnych praktyk społecznych. Wspinaczka to zatem pewien cielesny stan i epistemologiczna dyspozycja, dzięki którym wspinacz pokonuje kolejne metry skały. Postawione w artykule pytanie brzmi zatem: jak wytwarzana jest ta wiedza i doświadczenie; jak przebiega tranzycja z wiedzy pierwszej, wydawałobysię zobiektywizowanej, ku subiektywnej wiedzy rodzącej się podczas aktu wspinania?