Vade-mecum wobec anglojęzycznego cyklu poetyckiego drugiej połowy XIX wieku

Celem studium jest zainicjowanie rozważań nad systemowymi sposobami czytania Vade-mecum, które zarazem stanowić mogłyby punkt wyjścia do uporządkowania porównawczego namysłu nad cyklem i jego prekursorstwem. Możliwości lektury podobnego typu wydaje się stwarzać tzw. komparatystyka syntetyczna i to w jej duchu ustanawiana jest w niniejszym artykule podstawowa linia zestawiania, a także porównywania: Vade-mecum z In Memoriam Alfreda Tennysona, Leaves of Grass Walta Whitmana, a także Poems Gerarda Manleya Hopkinsa. Rezultatem konfrontowania tych ujęć stają się konkretne wnioski, m.in. silna tendencja semantyzacyjna cyklu obecna zarówno u Norwida, jak i u Tennysona, Whitmana albo Hopkinsa, a także eksperymenty w zakresie utrzymywania i zrywania ciągłości diegezy cyklu pojętego jako całość, widocznie zarysowujące się w obrębie cyklów Norwida i Whitmana. Badanie i porównywanie aspektów strukturalnych cyklów Norwida, Tennysona, Whitmana oraz Hopkinsa może wieść w kierunku ostrożnego ustalania nowego punktu wyjścia w badaniach: komparatystyki, którą można by naraz określić mianem warunkowej i analitycznej.

Owady Norwida. Ostatnia z bajek, czyli o piękności istnienia

Artykuł jest studium interpretacyjnym, w którym Ewa Szczeglacka-Pawłowska omawia Ostatnią z bajek jako dzieło późne poety. Punktem wyjścia dla szczegółowych rozpoznań o charakterze interpretacyjnym są pytania o obraz i znaczenie przywołanych w utworze owadów, a także o wymiar liryczny bajkowej przypowieści Norwida. Autorka odsłania wpływ entomologii romantycznej, a także konkretnych fragmentów Nie-Boskiej Komedii Zygmunta Krasińskiego na sposób przedstawiania przez Norwida obrazu świata jako współistnienia człowieka z różnymi stworzeniami i bolesnej utraty więzi z innymi istotami. Liryzm i podmiotowość w Ostatniej z bajek mają swoje źródło w kontemplatywnym stosunku autora utworu wobec szeroko pojętej rzeczywistości, stąd ważne pytania postawione w artykule – o wymiar „piękności” istnienia, które to pytania określają główny temat bajki lirycznej Norwida.

Vade-mecum w perspektywie czasu Zarys problematyki

W artykule dotknięty został istotny kompleks ideowy i artystyczny całej twórczości autora Vade- mecum. To ujęcie czasu w relacji do ruchu, które zaprząta zresztą filozofów, poetów i uczonych od starożytności do dziś, przynosząc po drodze m.in. genialną koncepcję Alfreda Einsteina, dającą się zamknąć w eleganckiej kategorii czasoprzestrzeni, a równocześnie prowadząc dalej – do teorii strun, teorii wielowymiarowości czy wreszcie teorii nieprzemienności. Po stronie poezji mamy mit „wiecznego powrotu”, genialne tragedie starożytnych Greków, Szekspirowskie udramatyzowanie losów ludzkich poprzez bieg w czasie nieuchronnych następstw paktowania ze złem (jak w Makbecie), przejmującą reinterpretację Pasji Jezusa w Mickiewiczowskiej psychomachii, czyli Dziadów części trzeciej, apokaliptyczną wizyjność Krasińskiego Nie-Boskiej komedii i zanurzenie w problematyce (nierzadko alegoryzowanej) przełomu dziejów, jaką przynosi Norwidowski Quidam, dziejący się „pomiędzy świtem a nocy zniknięciem...”. Po stronie filozofii wspomnijmy Hegla, który „kazał logicznie” zamknąć się dziejom w jego genialnej myśli jako szczycie i finale procesów historycznych... Obrazy dziania się – ruchu w czasie – mają u Norwida zwykle dramatyczne zakotwiczenie w następstwie zdarzeń lub w konsekwencji wnioskowania z przywołanych przesłanek („ruch myśli”). Znamienne są tu perspektywy nie tyle bliżej nieokreślonej przemiany jako efektu anonimowego procesu, co raczej docieranie do jakichś konsekwencji „dziania się”, która w poetyckim ujęciu przybiera nierzadko kształt zaskakującej puenty będącej zarazem ukrytą lub jawna „nauka moralną”, niekiedy na skutek nadprzyrodzonej interwencji, jak w wierszu XIV. Litość, w którym ciąg pozornych czy konwencjonalnych znaków współczucia przerywa „grom z jasnego nieba”, zmuszając do autentycznej pomocy bliźniemu. Warto pamiętać, że Vade-mecum w znacznym stopniu, jeśli nie w istocie, to z jednej strony dzieło programowe, ale z drugiej – autentyczny wybór autorski z twórczości poetyckiej z lat 1848–1866, poddany określonej funkcji programowej, w której problem zobowiązań moralnych wysuwa się na plan pierwszy jako odpowiedź poetycka na istotne zapotrzebowanie chwili bieżącej jako czyn artystyczny mający służyć swoim czasom. Stąd tak ogromne poczucie niespełnienia, jakiego doświadczał Norwid jako „nadkompletowy aktor” w tym teatrze wieku, mówiąc słowami Zofii Stefanowskiej, „kupieckiego i przemysłowego”.

Kiedy debiut jest pożegnaniem. Ostatni mój sonet Norwida i Adieux à la poésie Louise Ackermann

W artykule przedstawiono interpretację porównawczą utworów: Ostatni mój sonet Cypriana Norwida i Adieux à la poésie Louise Ackermann. Autorów dzieli płeć i narodowość, a także styl artystyczny oraz krajowa i europejska recepcja, ich wiersze powstały w odstępie czterech lat. Te dwa utwory okazują się interesującym materiałem do badania z powodu ich jednoczesnego debiutanckiego i „późnego” charakteru: opisano w nich gesty pożegnania z poezją w ogóle i w pewnym jej wymiarze. Obecność samotniczej egzystencji „ja” lirycznego w wierszu Ackermann oraz jednostajnie smutnego nastroju w tym utworze, a relacji między „ja” i „ty” lirycznym w utworze Norwida oraz większej skali emocji prowadzi do wniosków, że tym, co łączy omawiane dzieła, jest motyw ludzkiej obojętności wobec uczuć innych i niezrozumienia ich poezji przez odbiorców. U Ackermann dominuje lęk przed tym brakiem współodczuwania, Norwida zaś uwypukla problem konwencji, które uniemożliwiają prawdziwą komunikację. Udowodniono zatem hipotezę, że tym, co w istocie żegnają w swoich debiutach twórcy, są tylko pewne właściwości poezji typowe dla liryki im współczesnej (ekspresja uczuć osoby mówiącej w wierszu, konwencje sonetowej liryki miłosnej), a utwory te stanowią przejście do innego etapu ich poetyckiej kreacji.

Światy i życie. Metafory w polskiej krytyce literackiej romantyzmu

Artykuł jest omówieniem książki Marka Stanisza Światy i życie. Metafory poezji w polskiej krytyce literackiej doby romantyzmu. Autor recenzji podkreśla ogromną wartość dokumentacyjną i analityczną książki (podddanie bardzo szerokiemu omówieniu wypowiedzi romantycznych krytyków literatury na temat poezji i koncepcji poety). Polemizuje jednocześnie z tezą, że oryginalna metaforyka stanowi semantyczne centrum wypowiedzi krytycznych polskiego romantyzmu.

Społeczność i historia, czyli pieniądz i krew. Ekonomia w Vade-mecum Norwida

Temat pieniądza zajmuje w Vade-mecum poczesne miejsce, proporcjonalnie do pozycji, jaka przypadła finansom i ekonomii w koncepcjach polityczno-społecznych oraz filozoficznych XIX stulecia. Tematyka „kapitałowa” pojawia się między innymi w takich ogniwach cyklu, jak Socjalizm, Larwa, Stolica, Prac-czoło, Syberie, [Co słychać?], Nerwy. Norwidowskie opus magnum kształtowało się w atmosferze wielkiego przesilenia gospodarki kapitalistycznej: kryzysu światowego po wojnie secesyjnej (1866), którego skutki pokazał w pierwszym tomie swego Kapitału (1867) Marks. Słynna publikacja niemieckiego ekonomisty stanowi ważny, choć w sensie ideowym – biegunowo odległy, kontekst Norwidowskiego cyklu. Ważną inspiracją były natomiast dla poety czytane w latach 40. dzieła Proudhona i zapewne innych socjalistów utopijnych (może Owena), proponujące rezygnację z dotychczasowych form pieniądza jako antidotum na kryzysy ekonomiczne i nędzę mas. W liście Norwida z 15 lipca 1867 roku (PW , IX, 297) pojawia się ponadto ślad lektury rozprawy Augusta Cieszkowskiego pt. Du Crédit, et de la Circulation (Paris 1839) oraz dowód kontaktów autora Vade-mecum z ekonomistą Ludwikiem Wołowskim, współzałożycielem i dyrektorem paryskiego banku Crédit Foncier de France (zał. w r. 1852), którzy przenieśli do Francji Napoleona III genialne pomysły kredytowe księcia Druckiego-Lubeckiego. Norwid podejmuje w Vade-mecum polemikę zarówno z utopijnymi pomysłami socjalistycznej gospodarki bezpieniężnej, jak i z polskimi koncepcjami organicystycznymi, osadzonymi na ekonomii zysku i wizji sukcesu gospodarczego. Dostrzega ich oderwanie od Dekalogu, kategorii „sumienia” i chrześcijańskiej soteriologii. Vade-mecum staje się próbą (romantyczną i chrześcijańską) przywrócenia spraw pieniężnych do ich pierwotnego kontekstu: idealnego i duchowego.

Castra Annibalis

Artykuł przynosi prezentację oraz omówienie nieznanej akwareli Cypriana Norwida Castra Annibalis z r. 1850, przedstawiającej obóz kartagińskich wojsk z czasów drugiej wojny punickiej. Akwarela eksponowana była w 1947 r. w Muzeum Wielkopolskim w Poznaniu na wystawie zorganizowanej w 125. rocznicę urodzin Norwida. Ówczesnym właścicielem obiektu był historyk literatury polskiej prof. Roman Pollak.

Wokół Śmierci świętego Józefa. Glosa do książki Jana Zielińskiego

Artykuł Wokół „Śmierci św. Józefa”. Glosa do książki Jana Zielińskiego przybliża francuskie źródła prasowe, dotyczące płótna eksponowanego w paryskiej Galerie Colbert latem 1862 roku, którego autorstwo przypisywano wówczas Rafaelowi. Admiratorem tej ekspozycji był Cyprian Norwid, który pod wpływem przekonania o obcowaniu z arcydziełem renesansowego mistrza napisał dwa przejmujące listy do Joanny Kuczyńskiej, w których dzielił się wrażeniami z wystawy. Przywołane źródła stanowią uzupełnienie książki Jana Zielińskiego i przybliżają kulisy mistyfikacji podziwianego przez poetę obrazu, a także jego późniejsze losy.

Problemy z wypowiedzeniami Norwida (nie tylko) z Vade-mecum. Uwagi interpretacyjno-metodologiczne

Artykuł wskazuje na główne problemy wiążące się z interpretacją wybranych wypowiedzeń z Vade-mecum oraz proponuje nową formułę opisu praktyki zdaniotwórczej Norwida. Przyjęcie założenia, że właściwym przedmiotem analizy nie są abstrakcyjne struktury składniowe, ale empiryczne, użyte i zaktualizowane wypowiedzenia, pociąga za sobą konieczność uwzględnienia ich wielowarstwowości i poziomów innych niż składniowy, zwłaszcza struktury tematyczno-rematycznej i metatekstu. Jak pokazują zaprezentowane analizy, wzięcie pod uwagę tych elementów pozwala z powodzeniem rozstrzygać niektóre dylematy interpretacyjne. Proponowane poszerzenie perspektywy oglądu umożliwia również uchwycenie cech, które współtworzą specyfikę Norwidowej „składni”, uruchamiającej i wykorzystującej różne poziomy wypowiedzenia.

Spotkania poetów w przestrzeni i w słowie – o wierszach Norwida do Józefa Bohdana Zaleskiego

Tematem artykułu jest interpretacja dwóch wierszy Cypriana Norwida, których adresatem był Józef Bohdan Zaleski: Do Józefa Bohdana Zaleskiego w Rzymie 1847-o oraz Na przyjazd Teofila Lenartowicza do Fontainbleau. Ten drugi utwór ma charakter poetyckiego listu rekomendującego wizytę Lenartowicza u Zaleskich. Wiersze pozwalają na wgląd w relacje łączące trzech dziewiętnastowiecznych poetów. Artykuł wydobywa aspekty biograficzne, ale przede wszystkim odsłania, w jaki sposób autor wierszy postrzegał różnice między swoją wyobraźnią i postawą poetycką a poezją obu przyjaciół, i jak świadomość tej opozycji prowadziła do rozpoznawania cech własnej sytuacji na mapie polskiej poezji. Mikroanaliza wybranych motywów pozwala również wskazać pewne miejsca wspólne.