Koniec przeobrażeń? Dekomunizacja przestrzeni publicznej w Polsce na Ziemiach Zachodnich i Północnych w latach 2016–2017 – wybrane przykłady

In Poland since 2016 there has been a legally mandated process of decommunization of public space which is to serve as an instrument for a cleansing of sorts of cities, towns and villages, including the expunging of all forms of commemoration of the Red Army and the Brotherhood in Arms of Soviet and Polish soldiers who fought in the final phase of World War II. What is the result of this radical reinterpretation and devaluation of the events of 1945 in the Western and Northern Lands, where almost everything changed at that time? This article presents the attitudes of selected local communities towards the current prohibition on „promoting communism and other totalitarian regimes”. The selected communities are: Szczecin, Legnica, Drawsko Pomorskie, Stargard, Nowogard, Gorzów Wielkopolski, Kęszyca Leśna, Kołobrzeg and Pyrzyce. However, this is not a complete, academic study; rather, it represents the viewpoint of a reporter, an attempt at an examination in a wider context of the effects of the current politics concerning history. The aim of this article is to present various dimensions of the decommunization of the public space, the collation of activities connected with this process and earlier decommunization practices, and the processes of accepting or not accepting and then dismantling of monuments. Moreover, the article seeks to consider residents’ endeavours to save those monuments that are important to them.

„Akcja barakowa” na Warmii i Mazurach w latach 1945–1947

Jesienią 1945 r. zainicjowana została „akcja barakowa”, której celem było zdemontowanie na ziemiach przyłączonych i przetransportowanie na tereny ziem dawnych, poniemieckich, drewnianych baraków, w czasie wojny stanowiących zabudowę tworzonych przez okupantów obozów. O miejscu ich rozlokowania miały decydować lokalne urzędy ziemskie. Przeznaczone miały być dla osób, które swoje domostwa, wraz z dobytkiem, straciły w czasie wojny. W praktyce przenoszono nie tylko obiekty typowo obozowe, lecz także zabudowania gospodarcze, np. baraki stajenne lub magazynowe, które często trafiały do prywatnych przedsiębiorców i rolników, wykorzystujących je na przydomowe składziki. Jesienią 1946 r. w Ministerstwie Odbudowy uznano za bezzasadne kontynuowanie tej akcji, konkludując, że obiekty tego typu były „niepraktyczne, nieestetyczne i kosztowne”. Te baraki, których nie rozebrano, w kolejnych latach wykorzystywano przede wszystkim jako magazyny lub prowizoryczne pomieszczenia handlowe.

Antykomunistyczne organizacje młodzieżowe działające we Wschowie w okresie stalinowskim

W artykule przedstawiono dwie antykomunistyczne organizacje młodzieżowe działające na terenie Wschowy na początku lat 50. XX w. Były to: Młodzieżowe Siły Zbrojne oraz grupa Bogdana Müllera, określana w aktach wschowskiego Urzędu Bezpieczeństwa jako Związek Tajnych Agentów. Ukazano pochodzenie społeczne i geograficzne członków obu organizacji, motywy i inspiracje ich antysystemowego zaangażowania, a także działania podejmowane w ramach funkcjo­nowania obu grup. W ostatniej części artykułu przedstawiono natomiast przyczyny zaprzestania działalności, stopień rozpracowania obu organizacji przez Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego we Wschowie oraz losy tej grupy młodych konspiratorów, która ostatecznie zostanie aresz­towana i skazana przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Zielonej Górze. Podstawą źródłową artykułu są akta PUBP we Wschowie, WSR w Zielonej Górze oraz relacje kilku świadków historii, m.in. Jerzego Bertholda – pomysłodawcy powołania Młodzieżowych Sił Zbrojnych, czy Stanisława Bartkowiaka – najbliższego kolegi Bogdana Müllera.

Przemiany demograficzne w województwie opolskim w latach 1945–2015

Artykuł zawiera omówienie zmian demograficznych w województwie opolskim od momentu utworzenia tej jednostki administracyjnej do chwili obecnej. Na tle krótkiego rysu histo­rycznego procesu zasiedlania ziem przyłączonych do Polski w 1945 r. przedstawiono problemy doty­czące wzrostu liczby mieszkańców tego regionu, ze szczególnym uwzględnieniem roli intensywnego odpływu emigracyjnego na stan ludności. Poruszony też został wątek etniczny, zróżnicowania po­chodzenia regionalnego mieszkańców województwa opolskiego i jego wpływ na sytuację demogra­ficzną w perspektywie historycznej oraz w aktualnym układzie przestrzennym województwa.

Szkoły powszechne i szkoły średnie ogólnokształcące w Olsztynie w latach 1945–1948

Po II wojnie światowej w Olsztynie tworzono od podstaw polską administrację w różnych jej dziedzinach. Jedną z nich było szkolnictwo. W okresie przejściowym dążono do organizacji szkół zgodnie z przedwojennym polskim ustrojem szkolnym z 1932 r. Na tym terenie, oprócz istniejącej w latach 1934–1939 Prywatnej Katolickiej Szkoły Powszechnej z polskim językiem wykładowym, w Olsztynie nie było tradycji polskiego szkolnictwa średniego i zawodowego. Brakowało pomocy dydaktycznych, nie było kadry pedagogicznej i władz oświatowych, istniała tylko w różnym stopniu zniszczona poniemiecka baza lokalowa szkół. Jednak w tak specyficznych warunkach udało się zainicjować, najkrótszy w dziejach, bo trwający zaledwie dwa miesiące, rok szkolny 1944/1945 i uruchomić w ramach szkoły średniej ogólnokształcącej pierwsze Państwowe Gimnazjum Męskie w Olsztynie oraz dwie szkoły powszechne o różnym stopniu organizacyjnym. W kolejnych latach nie tylko powiększano stan ilościowy olsztyńskich szkół, ale także podnoszono ich poziom organizacyjny.

Żydzi niemieccy w Jeleniej Górze tuż po zakończeniu II wojny światowej

Artykuł przedstawia losy Żydów niemieckich, którzy przeżyli okres Zagłady, w Jeleniej Górze w latach 1945–1947, tj. od powołania komitetu żydowskiego tuż po zakończeniu II wojny światowej aż do zaniku tej społeczności w dwa lata później. Są to dzieje grupy złożonej z osób wyzwolonych z obozów koncentracyjnych, a także ukrywających się w rodzinnych stronach, w tym „mischlingów”. W tekście omówione zostały różne aspekty funkcjonowania niemieckiej ludności żydowskiej w kontekście napływu polskich Żydów z terenów centralnej Polski oraz z ZSRR, jej relacji z Centralnym Komitetem Żydów w Polsce oraz Wojewódzkim Komitetem Żydowskim we Wrocławiu, a także administracją państwową. Najciekawszym zagadnieniem jest kwestia statusu prawnego i społecznego Żydów, którzy zabiegali o uznanie ich za ofiary III Rzeszy na równi z innymi, w tym przypadku przede wszystkim polskimi Żydami. Ostatecznie niemal wszyscy Żydzi niemieccy opuścili miasto podczas wysiedleń ludności niemieckiej.

Środowisko byłej Dzielnicy I Związku Polaków w Niemczech a aparat bezpieczeństwa publicznego w latach 1945–1950 (zarys problemu)

Artykuł analizuje skalę zainteresowania i wykorzystania przez Urzędy Bezpieczeństwa województwa śląskiego przedwojennych działaczy polskich ze Śląska Opolskiego, zrzeszonych do 1939 r. w Dzielnicy I Związku Polaków w Niemczech. Do prezentacji tego zagadnienia posłużyły zachowane materiały policji politycznej z lat 1945–1950 różnego szczebla oraz literatura przedmiotu. Już przed wojną działacze opolskiej mniejszości polskiej byli z różnych względów (szpiegowskich, działalność polityczna) obiektem zainteresowania polskich służb specjalnych (przede wszystkim II Oddział Sztabu Generalnego Wojska Polskiego – wywiad). Także po wojnie grono to z innych względów stało się obiektem oddziaływania komunistycznych służb specjalnych, przede wszystkim policji politycznej. Głównym powodem zainteresowania członkami tej grupy były ich przedwojenne związki polityczne oraz powojenne zaangażowanie polityczne przedstawicieli tego środowiska, przede wszystkim w działalność Polskiego Stronnictwa Ludowego. Nie bez znaczenia był również fakt, że przedstawiciele tego środowiska byli naturalnymi liderami politycznymi ludności rodzimej. Jeśli przed wojną zaangażowanie się przedstawicieli ZPwN wynikało z pobudek patriotycznych, to po wojnie werbunki były zazwyczaj wymuszane, czy to za pomocą bezpośredniego zagrożenia życia werbowanych bądź zagrożenie dla członków ich rodzin wysiedleniem do Niemiec. Od końca lat 40. szantażowano niektóre osoby przedwojennym zaangażowaniem.