Semantyczna teoria prawdy a antynomie semantyczne

W poniższym artykule przedstawiona została dyskusja z zarzutami antynomiorodności wysuwanymi przeciwko semantycznej teorii prawdy Alfreda Tarskiego. Choć Tarski pokazał, że jego teoria rozwiązuje paradoks kłamcy, to w wieku XX i XXI powstało wiele rozbudowanych antynomii semantycznych, które są skierowane przeciwko tej koncepcji, a jej autor w większości pozostawił je bez odpowiedzi. Niniejszy artykuł skupia się na analizie tych zarzutów, a następnie na wykazaniu, że semantyczna teoria prawdy broni się przed tymi antynomiami. Okazuje się tym samym nie tylko, że koncepcja prawdy Tarskiego pozostaje bezsprzeczna, ale także, że jest to wciąż jedna z najbardziej optymalnych możliwości uniknięcia paradoksów i pozostania w obrębie logiki klasycznej. Punkt wyjścia do przedstawionych tutaj analiz stanowią definicja prawdy zaprezentowana przez Tarskiego w 1933 roku oraz bardziej współczesne dyskusje nad nią, w tym antynomie, które sformułowane zostały przeciwko niej w postaci zarzutów. Cel artykułu jest więc podwójny: po pierwsze, wykazanie, że rozwiązanie Tarskiego pozostaje aktualne i jest odporne na owe antynomie. Po drugie, udowodnienie, że takie rozwiązanie pozwala pozostać w logice klasycznej, to jest zachować zasadę dwuwartościowości, niesprzeczności oraz zasadę wyłączonego środka, jednocześnie unikając paradoksu kłamcy i jemu podobnych.

Inspiracje klasyczne w „Miesięczniku Połockim” wydawanym w latach 1818–1820 przez jezuicką Akademię Połocką

„Miesięcznik Połocki”, periodyk wydawany przez jezuicką Akademię Połocką w latach 1818–1820, był odważną próbą podjętą przez profesorów kolegium włączenia się w wojnę kulturową tamtych czasów, w której głównym przedmiotem sporu była edukacja młodzieży w Polsce. W przeciwieństwie do innych uniwersytetów i akademii, które propagowały oświeceniowy program studiów, jezuici połoccy zdecydowanie kultywowali swoje tradycje wychowawcze zakreślone w ratio studiorum. Innymi słowy, wierzyli oni, że zakorzenienie i ugruntowanie wychowanków w tradycji grecko-łacińskiej pozwoli na wychowanie dobrych obywateli i cnotliwych ludzi. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie klasycznych motywów i inspiracji obecnych na łamach „Miesięcznika Połockiego”. W czternastu numerach miesięcznika znajduje się około trzydzieści różnych utworów nawiązujących formą lub treścią do tradycji klasycznej, w tym kilka przekładów na język polski ze starożytnej greki i łaciny. Najsłynniejszym z nich jest pełny przekład Orestesa Eurypidesa, dokonany przez o. Jana Mihanowicza SJ. Czasopismo było przedsięwzięciem krótkotrwałym, istniało bowiem tylko dwa lata i przestało się ukazywać wraz z wydaleniem jezuitów z terenów dzisiejszej Białorusi w 1820 roku. Niemniej, profesorowie i wychowankowie Akademii Połockiej, pomimo rozproszenia po krajach Europy i innych kontynentach, ponieśli ducha kultury klasycznej do innych ośrodków nauczania, kontynuując swoją pracę naukową i pedagogiczną w Tarnopolu, Starej Wsi, Wiedniu, Fryburgu, Rzymie, Dublinie, Bejrucie i Georgetown.

Ksiądz Stanisław Fogelweder jako kanclerz królowej Anny, żony Zygmunta III Wazy

Artykuł stanowi próbę ukazania aktywności Stanisława Fogelwedera w służbie królowej Anny Austriaczki (1592-1598), pierwszej żony Zygmunta III Wazy. Za cel postawiono odtworzenie zakresu jego dworskich powinności oraz przedstawienie ocen jego działalności, pojawiających w listach monarchini, jej matki arcyksiężnej Marii Bawarskiej oraz innych dworzan królowej, a także w relacjach obcych dyplomatów. Okres życia Fogelwedera, w którym wypełniał obowiązki kanclerza i sekretarza Habsburżanki, należy do najsłabiej omówionych w literaturze przedmiotu etapów jego kariery dworskiej i dyplomatycznej. Znikome zainteresowanie może zadziwiać zważywszy na zachowany materiał źródłowy. Pozycję Fogelwedera na dworach Zygmunta III i Anny Austriaczki można rekonstruować na podstawie korespondencji – zwłaszcza jego listów pisanych do Marii Bawarskiej i Jana Zamoyskiego. W świetle tych źródeł do zakresu obowiązków Fogelwedera, obok typowo kancelaryjnych powinności, należały obecność podczas audiencji i wygłaszanie mów w imieniu królowej, towarzyszenie monarchini w podróżach, pozyskiwanie i przekazywanie informacji, pośredniczenie w zbudowaniu relacji młodej władczyni z członkami elity władzy, zwłaszcza Janem Zamoyskim. Rozpoczęcie służby na dworze Anny Austriaczki nie zamykało jego działalności jako sekretarza królewskiego oraz nie przerywało jego związków z Anną Jagiellonką i dworem królowej wdowy. Świadczą o tym wpisy do Metryki Koronnej oraz informacje zawarte w rachunkach królewskich. Trwająca nieprzerwalnie przez cztery dekady służba dworska Fogelwedera oparta była na lojalności i całkowitemu oddaniu panującej dynastii. Oceniano ją zazwyczaj pozytywnie – spowiednik królowej Zygmunt Ernhofer charakteryzował go jako dobrego człowieka i niezwykle pracowitego dworzanina. Arcyksiężna Maria nazywała go wiernym, starym sługą. Zazdrosny o wpływy Fogelwedera pokojowiec królowej Georg Schiechel podkreślał znaczenie jego zażyłości z Zamoyskim. Czasem jednak jego bliskie relacje z parą monarszą musiały być przedmiotem krytyki, bolesnej i niezrozumiałej dla Fogelwedera.

Od Kołomyi do Krakowa. Przyczynek do biografii Stanisława Daczyńskiego (1856–1941)

W artykule została przybliżona sylwetka malarza Stanisława Daczyńskiego (1856-1941), ucznia Jana Matejki, który – po zakończonych studiach malarskich i wyjeździe z Krakowa – pracował w szkole garncarskiej w Kołomyi na Pokuciu. Stan badań nad działalnością Stanisława Daczyńskiego jest znikomy. Niniejszy artykuł jest dalszą częścią publikowanych już uprzednio przez autora opracowań dotyczących tego malarza i ma na celu przywrócenie kulturze polskiej tej postaci oraz przedstawienie szerszego kontekstu historycznego, w którym przyszło mu żyć i tworzyć. W pracy podano informacje, które udało się uzyskać na podstawie archiwaliów znajdujących się w Bibliotece Jagiellońskiej (korespondencja z malarzem Walerianem Krycińskim) oraz kwerend przeprowadzonych w archiwach polskich, a także informacji pozyskanych z własnych zbiorów autora. Podczas badań zastosowano metodę analizy historycznej i antropologicznej wymienionych materiałów źródłowych i na ich bazie dokonana została częściowa rekonstrukcja życia pokuckiego malarza. Skupiono się na wybranych aspektach jego życia prywatnego i zawodowego w Kołomyi, Wiedniu, Bochni, Zakopanem i Krakowie. Ustalono też datę narodzin i śmierci oraz miejsca pochówku malarza oraz jego żony – Stefanii Zajączkowskiej. Artykuł uzupełniono materiałem ikonograficznym: rysunkami malarza, przedstawienimi jego postaci oraz miejsc, z którymi był związany. Mają one dopełnić sylwetkę Stanisława Daczyńskiego oraz kontekst kulturowy czasów, w których żył i na które oddziaływał.

Marcin Śmiglecki, S.J. (1563–1618) i jego Logika

Cel artykułu jest dwojaki. Po pierwsze, ma on zaprezentować dzieło Marcina Śmigleckiego pt. Logica – jedną z najwybitniejszych prac polskich nurtu tzw. „drugiej scholastyki”, cieszącą się dużym zainteresowaniem w Europie zachodniej. Ma przybliżyć okoliczności powstania dzieła – głównie te związane z pracami zakonnej cenzury w Rzymie – oraz przypomnieć samą postać Śmigleckiego oraz motywy, które przyświecały jego pracy. Po drugie, chodziło o sporządzenie pełnej listy egzemplarzy Logica Martini Smiglecii, przechowywanych w polskich bibliotekach, wraz z możliwie najpełniejszym ich opisem fizycznym, a także ze wskazaniem ich proweniencji. Materiałem badawczym były więc nie tylko treści źródłowe, zawarte w samym dziele i w archiwalnej dokumentacji, ale nade wszystko egzemplarze dzieła Śmigleckiego, katalogi i inwentarze biblioteczne. Cennych wskazówek i ustaleń dostarczyły także opracowania, w szczególności praca księży Romana Darowskiego SJ i Franciszka Bargieła SJ pt. Logica Marcina Śmigleckiego. Wprowadzenie, przegląd zagadnień, antologia tekstów (2016), publikacje Ludwika Nowaka, Kazimierza Drzymały, a także literatura historyczna i historyczno-filozoficzna z XIX i początków XX w. Metodami pracy, poza analizą źródeł i opracowań, co naturalnie w tym przypadku, była kwerenda biblioteczna. Znaczną pomocą w tym względzie okazały się zasoby zgromadzone w bibliotekach cyfrowych, co otworzyło możliwość wykonania zdjęć lub skanów, pozwalających na dłuższą i wnikliwszą pracę nad materiałem badawczym oraz na jego znaczne powiększanie optyczne. Ustalono, że polskie biblioteki posiadają co najmniej egzemplarze 3 z 4 wydań Logiki Egzemplarzy pełnych lub niekompletnych dzieła jest znacznie więcej niż wskazuje Centralny katalog starych druków Biblioteki Narodowej i znajdują się one w 22 placówkach. W wyniku badań proweniencyjnych ustalono niektórych dawnych posiadaczy dzieła, m. in. liczące się w Rzeczypospolitej kolegia jezuickie w Łomży i Kaliszu.

Noël Coypel’s educational journey to Rome at the end of 1672 and the beginning of 1673

The aim of this article is to present the circumstances of Noël Coypel’s appointment as rector of the French Academy in Rome and to trace the route of his didactic journey from Paris to Rome with the Prix de Rome scholars entrusted to him. The paper is an attempt to answer the following questions: why a more difficult route through the Alps was chosen (and not, for example, a river and sea route), in what way was the journey educational, and what role did the documents given to Coypel play in securing the expedition. The article is based on an analysis of administrative records during the reign of Louis XIV, lists of superintendents and directors of the French Academy in Rome, accounts of royal buildings, and minutes of the Royal Academy of Painting and Sculpture in Paris. The paper uses the analytical method, the comparative method, the synthetic method, source criticism, argumentum ex silentio inference, and the geographical method when discussing the itinerary. Although the trip was purposeful and related to Coypel’s new position, he designed it in such a way as to not so much get to the destination quickly, but to show his students as much as possible. Coypel introduced the royal scholars to masterpieces of painting and sculpture at centers along a route through Dijon, Lyon, Chambéry, the Mont Cenis Pass, Turin, Milan, Bologna and Florence. The crossing of the Alps, though dangerous, was most often chosen because of the artistic reputation of the cities there. The trip was educational at the expense of comfort or safety. Coypel, as a guide and teacher (paidagōgós – παιδαγωγός) led his charges by overseeing their learning during and through the journey. Wandering to the Eternal City was part of a painter’s education (paideía – παιδεία) in the seventeenth century and was part of Coypel’s didactic work allowing young people to be inspired by direct exposure to masterpieces. The journey had an eminently didactic and artistic character, but also an initiatory one, as it gradually initiated and prepared the students for the experience of Rome, the center of artistic life at that time.

Pierre des Noyers, a scholar and scientific intermediary at the court of Louise-Marie Gonzaga

Pierre des Noyers, secretary of Queen of Poland Louise-Marie Gonzaga, is known for his role as a messenger, envoy, court journalist and sometimes propagandist. His work as an unofficial diplomat for the Queen and ambassador for France is less famous though no less interesting. Even though he was already quite involved in these time-consuming tasks, Pierre des Noyers also acted as a scientific intermediary for the quite curious Queen Louise-Marie of Poland. He maintained contacts with many scholars from France and Italy. He could nurture this network thanks to his position as an informal diplomat at the court of the Queen and his dedication to science in general. Even by discarding his most official and political letters, his known correspondence amounts to several hundred letters written in a period of around 50 years to various friends and scholars. Roberval, Gassendi, Boulliau, Hevelius or Pascal are among these contacts and he plays for most of them the role of a scientific intermediary sharing with them observations, books and anecdotes. His letters are filled with astronomical observations, prodigies and prophecies. Des Noyers was also a practitioner of science. Having possessed a rather large collection of scientific instruments he always sought the improved ones and his daily life was marked by scientific studies. He wrote meteorological bulletins for Academia del Cimento in Florence, studied the measurement of time, observed the sun and showed interest in the inner workings of the human body. This article will delve further into more scientific aspects of Pierre des Noyers’s life, both at the court of Louise-Marie and outside. The first part presents a rough overview of the secretary’s contacts in the scientific environment of 17th Century France and how they were used to connect scholars from Poland with this environment. The second part of this work presents Pierre des Noyers’s practice of science as a tool to understand the world and for which utmost diligence in measurement and practice is required. The last part focuses on des Noyers’s application of this scientific method in two, now pseudo-scientific fields: astrology and divination.

Nowe Ateny jako przykład strategii edukacyjnej wzorowanej na jezuickich założeniach misyjnych

Artykuł jest przyczynkiem do historii kultury polskiej. Autorka zwraca uwagę na fakt, że od momentu pojawienia się w Rzeczpospolitej jezuitów ich działalność, w tym edukacyjna, spotykała się na przemian z potępieniem i krytyką. Kontrowersje te dotyczyły zwłaszcza terenów wschodnich, a kłopoty z utworzeniem kolegium lwowskiego wyraźnie wskazywały na podejrzliwość wobec jezuickich metod nauczania i sposobów realizowania zadań misyjnych. Celem artykułu jest próba wyjaśnienia przynajmniej niektórych przyczyn dyskredytacji Nowych Aten księdza Benedykta Chmielowskiego (Lwów 1745–1746; 1754–1756) przez znaczną część polskich humanistów przełomu XIX i XX wieku. Ówcześni krytycy uznawali to dzieło za nierzetelną naukowo „encyklopedię sarmacką”, wprawdzie cenioną przez słabo wykształconych czytelników końca Pierwszej Rzeczpospolitej, ale przez późniejsze pokolenia uznaną za bałamutną. Od przełomu XX i XXI wieku pojawiają się jednak w polskiej literaturze naukowej coraz liczniejsze próby rehabilitacji Nowych Aten i docenienia erudycji ich autora. Poszczególnym hasłom z kompendium księdza Benedykta Chmielowskiego poświęca się obecnie artykuły, rozprawy i monografie, pisane przez filologów i historyków. Autorka artykułu także podejmuje badania w tym zakresie. Jej główna teza, sformułowana w tytule tej publikacji, jest udowadniana metodami badawczymi stosowanymi w historii i teorii kultury. Artykuł jest wprowadzeniem do problematyki tytułowej i skupia uwagę na pionierskim, zdaniem autorki, przedsięwzięciu księdza Benedykta Chmielowskiego, absolwenta kolegium lwowskiego. Podjął on zadanie, by na podstawie własnej szkolnej wiedzy, samodzielnych studiów oraz wyników osobistej obserwacji stworzyć pierwszą polską encyklopedię powszechną. Powszechną, czyli przeznaczoną dla każdego umiejącego podówczas czytać szlachcica, absolwenta jednej ze szkół zakonnych. Tym sposobem ksiądz Chmielowski realizował i rozwijał strategię edukacyjną szkół jezuickich, proponując swoim czytelnikom oryginalną, jak na tamten czas, formę samokształcenia.

Święty Ignacy Loyola – troskliwy przewodnik. O dwóch rękopisach Jana Kleczyńskiego SJ (1705–1774)

Celem artykułu jest zaznajomienie współczesnych czytelników z niepublikowanymi i nieomawianymi dotąd w literaturze naukowej rękopisami Jana Kleczyńskiego (1705–1774), jezuity związanego z ośrodkiem krakowskim. Materiałem źródłowym są manuskrypty zachowane w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (sygn. 719/I) znajdujące się w zbiorze „Miscellanea z lat 1632–1775”, odnoszące się przeważnie do zakonu jezuitów i spraw kościelnych w Polsce”. Utwory Kleczyńskiego”. „Aplauz powinszowny…” oraz „Relacyja Ciekawa o Powołaniu cudownym pewnego szlachetnego Młodziana do Zakonu Towarzystwa Jezusowego” nie tylko pozwalają dostrzec w Katarzynie i Ewaryście Kuropatnickich benefaktorów jezuitów, przedstawiają także – niespełna dwa lata przed kasatą Towarzystwa Jezusowego na ziemiach polskich (1773) – filozofię jezuickiej drogi życiowej. Kleczyński nawiązuje w nich nie tylko do znanych z filozofii i literatury starożytnej wzorów kształtowania wypowiedzi, które poznawano w jezuickich kolegiach dzięki programowi Ratio studiorum. Stosuje także środki obrazowania właściwe barokowej „poezji emocji”. Autorka szczegółowo przedstawia problematykę obu, wzajemnie ze sobą powiązanych rękopisów. Wspólny dla nich – pomimo odmiennych funkcji i klasyfikacji genologicznych – jest motyw naśladowania świętych – świętej Katarzyny Aleksandryjskiej oraz świętego Ignacego. W „Relacyi…”, dzięki wykorzystaniu barokowego konceptu wizji sennej, stykamy się z ówczesnymi wyobrażeniami zaświatów: piekła i nieba. Kluczowy jednak dla powołania do życia zakonnego okazuje się dla bohatera utworu kontakt ze świętym Ignacym i odbyta wraz z nim podróż. W sennej wizji Loyola staje się przewodnikiem, a zarazem wzorem do naśladowania. Autorka podkreśla wagę tego motywu, odwołując się do najnowszych prac dotyczących pism świętego Ignacego, akcentujących wagę naśladowania (z rozróżnieniem na seguir i imitar) przy rozpoznawaniu własnego posłannictwa.

Jezuita Iwan Martynow (1821–1894) w służbie religijnej jedności

Celem artykułu jest ukazanie kolei losów dziewiętnastowiecznego jezuity Iwana Martynowa, który wraz z trzema zakonnymi współbraćmi – Iwanem Gagarinem (1814–1882) Pawłem Pierlingiem (1840–1922) i Jewgienijem Bałabinem (1815–1895) – poświęcił swoje życie sprawom ekumenicznym, a szczególnie zjednoczeniu prawosławnej Rosji ze stolicą Apostolską. Jakkolwiek Martynow był pisarzem bardzo płodnym, a do tego wszechstronnym naukowcem, zajmującym się nie tylko kwestiami dogmatycznymi, ale także sprawami języków (szczególnie słowiańskich), sztuki, historii Kościoła, hagiografii, nie doczekał się dotąd żadnego obszernego naukowego opracowania, które pokazałoby jego miejsce zarówno w życiu religijnym, jak i naukowym Rosji i Francji. Nie zauważono jego wkładu w odkrywanie i propagowanie staroruskich tradycji kulturowych, nie poddano szerszej ocenie jego roli w tłumaczeniu i upowszechnianiu idei ekumenicznych. Materiałem badawczym będą prace Iwana Martynowa publikowane głównie we Francji, ale także w innych krajach. Wykorzystamy metodę analizy tekstowej i badań hermeneutycznych literatury podmiotu oraz przedmiotu. Szukając odpowiedzi na pytanie o zasługi Iwana Martynowa – jezuity i uczonego – spróbujemy przybliżyć jego najważniejsze teksty i te pola aktywności, które sprawiają, że powinien on znaleźć należne mu miejsce w historii religii, kultury, sztuki i literatury.