Książka ma na celu rekonstrukcję i krytyczną analizę sformułowanego przez Bernarda Williamsa projektu etyki antyteoretycznej. Staram się zaradzić trudnościom interpretacyjnym generowanym przez specyficzne cechy myśli brytyjskiego filozofa – sceptycyzm, wielowątkowość, eseistyczną formę wypowiedzi – przyjmując hipotezę, że projekt ten może być wyeksplikowany i trafnie uchwycony dopiero w odniesieniu do swych epistemologicznych, metafizycznych, antropologicznych i metafilozoficznych założeń. Książka ma pięć rozdziałów. Rozdział pierwszy został napisany z myślą o Czytelniku znającym postać autora Moral luck słabo lub wcale. Rozpoczynam od szkicu biograficznego, który obejmuje życiorys, przebieg kariery akademickiej i próbę charakterystyki złożonej osobowości Williamsa. Następnie przedstawiam krótkie streszczenia jego dwunastu książek filozoficznych: pięciu monografii, jednej książki współautorskiej oraz sześciu zbiorów esejów i artykułów. W ostatniej części rozdziału, przyjmując za punkt odniesienia główne XX-wieczne trendy w anglosaskiej etyce i metaetyce, staram się wyjaśnić, na czym polega znaczenie intelektualnego dorobku brytyjskiego myśliciela. Rozdział drugi rekonstruuje przyjęte przez Williamsa epistemologiczne, metafizyczne oraz antropologiczne założenia i rozstrzygnięcia. Punktem wyjścia są tutaj pojęcia przekonania i wiedzy, analiza których w opinii bohatera tej książki dostarcza silnych racji wspierających realizm metafizyczny. Williams rozumie realizm metafizyczny przez pryzmat sformułowanej przez siebie koncepcji absolutnego pojęcia świata. Następnie interpretuje realizm metafizyczny w duchu realizmu naukowego, który uzasadnia z kolei poprzez trzy argumenty: argument z techniki, argument z konwergencji oraz argument z teorii błędu. Staram się pokazać, w jaki sposób łączy się to u autora Ethics and The Limits of Philosophy z przyjęciem metafizycznego i metodologicznego naturalizmu, krytyką teizmu chrześcijańskiego oraz uznaniem antropologicznego kontyngentyzmu, stanowiska, w świetle którego istoty ludzkie oraz ich wytwory są radykalnie przygodnymi bytami. Na koniec rozdziału omawiam krytykę, którą pod adresem tej części projektu Williamsa sformułowali m.in. tacy autorzy jak John McDowell i Hilary Putnam. Rozdział trzeci poświęcam z kolei wypracowanemu przez brytyjskiego myśliciela stanowisku metafilozoficznemu. Rozpoczynam od charakterystyki motywów i celów, które Williams wiąże z filozofią. Później pokazuję, dlaczego odrzuca on realistyczną interpretację pojęć i twierdzeń filozofii. Następnie omawiam zaproponowaną przez Williamsa humanistyczną koncepcję filozofii. Miałaby to być dziedzina pozbawiona pretensji poznawczych oraz świadoma historycznych i kulturowych uwarunkowań swoich pojęć i koncepcji. Dziedzina, której celem jest poszukiwanie interpretacji świata, które mogłyby zaspokoić intelektualne, praktyczne i egzystencjalne ludzkie potrzeby, na czele z nadrzędnymi potrzebami nadziei i sensu. W tym kontekście przedstawiam również metodę analizy pojęciowej, metodę genealogiczną i metodę alienacji, instrumenty za pomocą których autor Shame and Necessity realizował swój program metafilozoficzny i które poddawał refleksji metodologicznej. Rozdział kończy prezentacja szeregu zarzutów pod adresem analizowanej koncepcji filozofii, które – wbrew deklaracjom samego Williamsa – prowadzą do wniosku, że brytyjski filozof przyjmuje wiele elementów scjentystycznej wizji świata. Rozdział czwarty jest pierwszym z dwóch rozdziałów omawiających już bezpośrednio projekt etyki antyteoretycznej. Zwracam uwagę, że projekt ów jest formułowany w kontekście pytania Sokratesa („Jak właściwie żyć należy?”) i jego konstrukcja rozpoczyna się od analizy założeń tego pytania. Pozwala to Williamsowi wyróżnić w historii refleksji moralnej trzy tradycje myślenia, które następnie poddaje krytycznemu namysłowi: (1) „tradycję” amoralizmu, wedle której możliwa jest taka odpowiedź na to pytanie, która ignoruje względy moralne, (2) tradycję filozofii moralności, w ramach której dąży się do skonstruowania quasi-naukowej teorii etycznej oraz (3) tradycję etyki, skupiającą się na praktycznym wymiarze moralności i jej empirycznych, przygodnych uwarunkowaniach. Pokazuję, że brytyjski autor deklaruje się jako zwolennik tradycji etyki i jakie ma ku temu powody. W zakończeniu poruszam problem przedmiotowych twierdzeń normatywnych, które są zasadniczo w tekstach Williamsa nieobecne. W piątym i ostatnim rozdziale opisuję dwie kolejne części projektu. Pierwsza z nich to rozstrzygnięcia metaetyczne. W następstwie odrzucenia kognitywnych pretensji filozofii oraz przyjętej przez siebie, naturalistycznej wizji rzeczywistości, Williams odrzuca moralny realizm i kognitywizm. Zarazem jednak broni idei, że możemy mówić o wiedzy etycznej, którą należy rozumieć jako relatywną kulturowo wiedzę praktyczną, pozwalającą nam na pomyślną nawigację w konkretnym świecie społecznym. Część druga poświęcona jest antyteoretyzmowi etycznemu, będącemu swoistym znakiem firmowym autora Problems of the Self. Rozpoczynam ją od analizy zaproponowanej przez niego definicji teorii etycznej. Następnie szczegółowo omawiam argumenty wysunięte przez Williamsa przeciwko samej idei teorii etycznej. Identyfikuję pięć takich argumentów, które odwołują się kolejno do: (1) doświadczenia moralnego, (2) emocji moralnych, (3) integralności osoby, (4) pojęcia moralnego obowiązku i (5) trafu moralnego. W kolejnym kroku przedstawiam bardziej szczegółową krytykę, którą brytyjski filozof adresuje w kierunku konkretnych teorii etycznych. Całość omawianej argumentacji odnoszę do jej przesłanek: rekonstruowanych w rozdziałach drugim i trzecim twierdzeń i założeń epistemologicznych, metafizycznych, antropologicznych i metafilozoficznych, oraz rekonstruowanej w rozdziale czwartym wizji moralności. Poszukując ogólnej kategorii na określenie stanowiska, które Williams głosi na przecięciu zagadnień etyki i metaetyki, opowiadam się za moralnym partykularyzmem. Rozumiem przez to pogląd, wedle którego racjonalność na gruncie etyki jest możliwa, ale racje moralne nie mają obiektywnego statusu, lecz są relatywne – w ujęciu Williamsa – wobec indywidualnej tożsamości podmiotu oraz kultury moralnej, do której należy. Zakończenie rozdziału stanowi omówienie wybranych argumentów myślicieli krytycznych wobec etyki antyteoretycznej, filozofów takich jak Christine Korsgaard, Thomasem Nagelem i Thomasem Scanlonem. W zakończeniu książki przedstawiam niektóre ograniczenia prezentowanej w niej interpretacji oraz staram się wskazać, w jaki sposób i w których kierunkach mogłaby ona być dalej rozwijana.
Etyka i kontyngencja. Bernarda Williamsa projekt etyki antyteoretycznej
