Krzywe lustra kryzysu? Konflikty i podziały społeczno-polityczne związane z brexitem we współczesnych powieściach z Wysp Brytyjskich

Celem niniejszego artykułu jest zarysowanie tła literackiego, a także filozoficznego i społeczno-politycznego związanego z gatunkiem, który w 2017 roku Jon Day określił jako „Brexlit”. Artykuł skupia się na kluczowych powieściach brytyjskich, irlandzkich, a także tych utworach anglojęzycznych spoza kręgu kulturowego Wysp Brytyjskich, które zawierają w swojej treści, a czasem również formie, przesłanie dotyczące decyzji podjętej w referendum z 2016 roku, tj. decyzji o opuszczeniu przez Zjednoczone Królestwo Unii Europejskiej. Świat powieściowy w szczególnie przenikliwy i wrażliwy sposób zareagował na przemiany społeczno-polityczne w Wielkiej Brytanii oraz, przynajmniej częściowo, w Irlandii Północnej. Podstawowe pytanie, jakie stawiamy sobie tutaj, dotyczy roli dyskursu literackiego w konfrontacji z rzeczywistością społeczno-polityczną oraz rozmaitymi ideologiami oddziałującymi na mieszkańców Zjednoczonego Królestwa. Czy powieści z ostatnich kilku lat pokazują alternatywne scenariusze polityczne? Czy, z nieuniknionym poślizgiem komentując rzeczywistość europejską, są jedynie przesuniętym w czasie i załamanym przez światło ideologii odbiciem zmian społecznych – krzywymi lustrami kryzysu? Czy może istnieje w dyskursie powieściowym wciąż niedostatecznie wykorzystany potencjał do kształtowania i urzeczywistniania narracji fikcyjnych z myślą o lepszejprzyszłości kultury i całej sfery publicznej na Wyspach? Odpowiedź, jaką tu proponujemy, skupia się na podtrzymaniu ścisłych związków między ewolucją brytyjskiego rozumienia świata społeczno-politycznego a kulturą europejską sensu largo. Także kulturą antycypowaną lub projektowaną na najbliższą przyszłość. Pisarze brytyjscy oraz irlandzcy, odnosząc się do brexitu, niemal bez wyjątku akcentują przesłanie o zachowaniu ponadpolitycznej i ponadnarodowej wspólnoty – nawet w obliczu niedawnych podziałów.

Borderland Anxieties: Brexit, Upper Silesia and Irish Partitions in Recent Novels by Glenn Patterson and Szczepan Twardoch

Northern Ireland owes its existence to a partition of Ireland that took place a century ago. The knottiest problems involved in the UK’s recent divorce with the European Union can be traced back not only to the Belfast Agreement of 1998 but also to the establishment of a new border, and a new borderland, in the island of Ireland in 1922. The same year (1922) saw the coming into effect of a partition of Upper Silesia, which was triggered by the events and political decisions taken in 1921. The primary focus of this essay is on literary representations of crises and anxieties connected with the transformations of the geopolitical statuses of the two provinces (i.e. Northern Ireland and Upper Silesia) and selected historical, political and cultural parallels between them. Those anxieties are exemplified and illustrated by the leading characters of Glenn Patterson’s Where Are We Now? (2020) and Szczepan Twardoch’s Pokora (2020). Both novels yield to provincial readings that explore basic aporias of uprootedness, displacement, deterritorialization and identity crises, collectively identified here as borderland anxieties. In consequence, transnational and postnational perspectives that emerge from Patterson’s and Twardoch’s works count as proactive responses, encoded in literary texts, to current geopolitical crises in Europe.

"Some Corner of a Foreign Field That Is [Not] For Ever England”: Brexit and Poetry

Although it would be absurd to compare the 2016 Brexit referendum and whatever happened in its aftermath to the tragedy of the Great War, surprising as it may seem, the two have something in common. This is so because the 1914–1918 period triggered a flood of poetry, written not only by established literary figures, but also by thousands of civilians who found it a means of expressing their emotions. By the same token, the post-referendum years produced a poetic response on the part of ordinary citizens. This article tries to take a closer look at how once again British citizens turn to poetry to voice their fears and frustration.

Zjadacze łabędzi. Obcość relatywna w doświadczeniu polskiej migracji ekonomicznej do Wielkiej Brytanii po roku 2004

Tekst włącza się w dyskusję o ruchach migracyjnych, aktualizujących kwestię podziałów społeczno-kulturowych także między społeczeństwami europejskimi o silnie ukształtowanych (a dodatkowo wewnętrznie zróżnicowanych) tożsamościach zbiorowych. Stawia tezę, że analizując doświadczenia polskich migrantów ekonomicznych w Wielkiej Brytanii, można też dostrzec zasadnicze problemy polskiej transformacji ustrojowo-gospodarczej w jej aspekcie społeczno-kulturowym, które w zderzeniu migracyjnych podmiotów (podporządkowanych, zmarginalizowanych) z nowym środowiskiem szybciej niż w kraju utraciły przezroczystość i nabrały cech dyskursywnych. Wywód koncentruje uwagę na spotkaniu polskiego Swojaka (przeciętnej jednostki, uosabiającej polską peryferyjną wersję normy cywilizacyjno-kulturowej, która wyraźnie separuje Swoich od Obcych) z sytuacją, w której ów Swojak sam zajmuje, jako migrant, pozycję Obcego. Przykładowego materiału do rozważań dostarcza tom reportaży Ewy Winnickiej Angole (2014). W warunkach, w których kondycja polskiego migranta bywa przezeń (często) mimowiednie problematyzowana, podmiot taki dokonuje autoobserwacji oraz próbuje (z różnym skutkiem) odnaleźć się w relacji do miejscowych brytyjskich Swojaków, a więc źródła normy, wobec której, jako przybysz, sytuuje się na zewnątrz. Ma przy tym do dyspozycji głównie instrumenty, które – uwewnętrzniona przezeń, a powstała w innych warunkach – polska norma przewiduje do użycia w relacji z Obcym. Paradoksalność tych okoliczności, poza wszystkim innym, daje asumpt populistycznej instrumentalizacji generowanych przez nie zjawisk, co skutecznie wykorzystali zwolennicy brexitu.

Piekło wiralu. Środkowoeuropejskie dystopiczne wizje mediów społecznościowych

Wiele demokratycznych krajów w trakcie ostatniej dekady zostało zaskoczonych własnym nieprzygotowaniem na zagrożenia płynące z upowszechnienia się mediów społecznościowych. Inwigilacja, dezinformacja i propaganda czy też mowa nienawiści, to wszystko stało się realnym zagrożeniem, wywołanym przez największe platformy społecznościowe. Literatura również zareagowała na to zjawisko, przede wszystkim dostarczając dystopicznych wizji dalszego niekontrolowanego oddziaływania mediów społecznościowych. Artykuł skupia się na analizie i interpretacji dwóch wydanych w ostatnim czasie na gruncie czeskiej i słowackiej literatury powieści – czeskiego pisarza Davida Zábranskiego Logoz aneb Robert Holm markéter dánský (Logoz czyli Robert Holm duński marketingowiec, 2019) i słowackiego pisarza Michala Hvoreckiego, Troll (Troll, 2017). Istotą interpretacji jest szukanie odpowiedzi na pytanie, czy literatura ogranicza się w tej kwestii wyłącznie do snucia apokaliptycznych wizji, czy też może pokazuje ewentualne plany naprawcze.

Brexit on Stage: Two Verbatim Projects in Progress

The article deals with two post-Referendum projects launched by British national organizations, the National Theatre and the Guardian with Headlong, whose task was to reflect more accurately on a broader range of current British experience. The projects were written in response to questions on whether national artistic institutions, the subsidized “complex culture,” have not been out of touch with the rest of the country, notably the post-Referendum crisis. Both projects set out to research the crisis with documentary and quasi-documentary methods, to involve in an exercise in “listening” and to focus on polarisation, voter fatigue and lack of trust. The article concentrates on the two projects as variants of political theatre and on the ways they use the verbatim method in their attempts to diagnose and understand the crisis arguing, further on, that the effects differ, leading either to populism or to empathetic understanding and reconciliation.

The Last Day and Brexit: Delusions of Future Past

The paper aims to show how the traditions of science fiction and, above all, invasion literature provide the ideological background for reading Andrew Hunter Murray’s The Last Day as a novel about Brexit. As it draws on anxious visions of the future, in which the enemy lurks around every corner, and the only salvation is complete isolation from the world, Murray’s work is read here as a Brexit dream come true, in which Britain is once again great, independent and uncontaminated by foreign elements. By evoking the myths that focus only on glory and conveniently “forget” the dark sides of the empire, the novel demonstrates that the fantasies of the past are as distant as the fantasies of the future; the loss of the world that never was is reworked in The Last Day into the loss of ecologically viable planet.

Schiller w masce. Literatura krajów niemieckiego obszaru językowego wobec pandemii sars-cov-2

Interwencje pisarzy w czasach przełomu lub kryzysu mają w krajach niemieckojęzycznych długą tradycję. Pandemia sars-cov-2 zrewidowała jednak dotychczasowe praktyki obywatelskiego zaangażowania i literackiej refleksji nad problemami współczesności. Autorzy są konfrontowani nie tylko z zagrożeniami dla ich własnego bytu materialnego, ale także z koniecznością znalezienia nowych form komunikacji z czytelnikami, rozwojem radykalizmu oraz rosnącą wrogością wobec elit. Niniejszy artykuł omawia w oparciu o wybrane materiały prasowe i radiowe takie kwestie, jak reorganizacja życia literackiego w Niemczech, Austrii, Szwajcarii i Liechtensteinie, reakcje pisarzy na ograniczenia spowodowane lockdownem, literackie obrazy pandemii, polaryzacja społeczeństwa oraz instrumentalizacja motywów literackich i historycznych przez ruchy antycovidowe.

O systemach wartości, zaangażowaniu i objaśnianiu Niemcom kryzysowej Polski przez polsko-niemieckie pisarki z Berlina: Brygidę Helbig-Mischewski i Emilię Smechowski

Artykuł traktuje o motywacjach i sposobach pisarskiego zaangażowania w relacje polsko-niemieckie autorek, które pochodzą z Polski, tworzą w Berlinie, ale reprezentują różne generacje twórców związanych biograficznie z Niemcami i Polską (Brygida Helbig-Mischewski, Emilia Smechowski). Twórczości te i towarzyszące im aktywności w przestrzeni publicznej w obu krajach (zabieranie głosu w największych mediach) pozostają w ścisłym związku z okołobrexitowym kryzysem wartości w Europie.

Are We In This Together?: The Polarisation of the British Society and the Marginalisation of Otherness in Ali Smith’s Seasonal Quartet

Ali Smith’s seasonal quartet—Autumn, Winter, Spring, Summer—was written and published at lightning speed, between the 2016 Brexit referendum and Britain’s effective departure from the EU in 2020. The article examines how the novels engage with the issue of Brexit, as they become the chronicle of a grinding cultural process and critically confront the transformation of the British nation. I survey various psychological factors related to the polarisation of the British nation and investigate Smith’s presentation of the way in which the populist propaganda of menace produced by the right-wing media leads to marginalising Otherness. Employing the nomadic theory of the subject developed by Rosi Braidotti, I analyse Smith’s literary strategies used to represent not only post-truth manipulation and institutionalised British xenophobia, but also the actions of people who resist them.