Rynkowy model polskich ubezpieczeń gospodarczych w rolnictwie w okresie przygotowań do wejścia do UE (lata 1990–2004) The market model of Polish economic insurance in agriculture in the period of preparations for joining the EU (1990–2004)

Funkcjonujący w Polsce od ponad trzydziestu lat model gospodarki rynkowej doświadczał – obok swoich niekwestionowanych osiągnięć – różnego rodzaju kryzysów. Od przełomu XIX i XX wieku gospodarka światowa, wkraczając w fazę nowej rewolucji postindustrialnej, boryka się z licznymi niestabilnościami społeczno-gospodarczymi. Wielu uczonych, w tym nobliści, przewiduje upadek kapitalizmu. Dzisiejszy świat dotykają pogłębiające się problemy gospodarcze, kryzysy społeczne, polityczne i religijne, ubóstwo i głód, a także klęski żywiołowe. Te ostatnie w znacznym stopniu dotykają gospodarkę rolną większości krajów świata. Stosowane dotychczas dość skutecznie w gospodarce światowej modele zabezpieczania działalności człowieka i materialnych skutków ryzyka – przede wszystkim metody ubezpieczeniowe – przestają wystarczać. W ramach systemu neoliberalnej gospodarki współczesny model ubezpieczeń stawia zasadę stałego zysku ponad społecznymi aspektami działalności ubezpieczeniowej. Wprowadzony w Polsce i realizowany ponad trzydzieści lat temu system kontraktowych ubezpieczeń gospodarczych okazał się niezadowalający zarówno dla sektora rolnego, ludności obszarów wiejskich, jak i dla gospodarki narodowej. Niniejsze opracowanie składa się z dwóch artykułów: pierwszy obejmuje okres pierwszych lat transformacji ustrojowej i ubezpieczeniowej, aż do początku uczestnictwa polskiego rynku rolnego w systemie Unii Europejskiej, tj. do połowy 2004 roku; drugi dotyczy okresu funkcjonowania polskiego rynku rolnego w strukturach unijnych. Podjęto także problem perspektyw i kierunków rozwoju systemu ubezpieczeń dla polskiego rolnictwa i ludności obszarów wiejskich, zmierzających do zaspokojenia oczekiwań ochronnych metodami ubezpieczeniowymi.

Współpraca FAO i UE w zapewnieniu Zielonego Ładu i realizacji Agendy 2030 FAO-EU cooperation in delivering the Green Deal and achieving the 2030 Agenda

W artykule przedstawiono płaszczyzny współpracy Organizacji do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) i Unii Europejskiej (UE) w zapewnieniu Europejskiego Zielonego Ładu jako planu działań Komisji Europejskiej uwzględniającego Cele Zrównoważonego Rozwoju przedstawione w Agendzie 2030. Zaprezentowano kwestie szczególnie istotne dla wszystkich podmiotów prawa rolnego, w tym dla polskich rolników jako osób, które zostaną objęte skutkami wprowadzenia transformacji w rolnictwie i programem polskiego „Nowego Ładu”. Dokonano analizy, w jakim zakresie przyjęcie Agendy 2030 oraz dokumentów UE związanych z wdrożeniem Zielonego Ładu w rolnictwie i zwalczania głodu wpłynęło we współpracy strategicznej na skuteczne realizowanie strategii przyjętej w Europejskim Zielonym Ładzie. Przedstawiono, jakie możliwe zyski dla Polski rodzi partnerstwo pomiędzy tymi dwoma organizacjami. Zaprezentowano kluczowe dokumenty, na podstawie których współpraca została nawiązana. Zbadano, w jakim zakresie strategia Zielonego Ładu łączy się z realizacją przez FAO celów wynikających bezpośrednio z Agendy 2030. Na podstawie konkretnych przykładów określono, jak kształtują się potencjalne pola współpracy FAO i UE na przyszłość.

Możliwości zmniejszenia liczby śmiertelnych obrażeń w szwedzkim rolnictwie dzięki programowi prewencyjnemu Opportunities to reduce fatal injuries in Swedish agriculture using a prevention program

Z globalnego punktu widzenia rolnictwo jest jednym z najbardziej niebezpiecznych sektorów gospodarki. Podobna sytuacja ma miejsce również w Szwecji, gdzie występuje wiele wypadków – zarówno ze skutkiem śmiertelnym, jak i zakończone obrażeniami ciała. Celem niniejszego artykułu jest próba dokonania całościowej oceny krajowego programu interwencyjnego na rzecz zapobiegania urazom (2009–2013). Aby osiągnąć ten cel, zbadano rozwój wypadków śmiertelnych przy pracy w szwedzkim rolnictwie w okresie 15 lat: pięć lat przed wdrożeniem programu prewencyjnego, podczas jego trwania i pięć lat po zakończeniu programu. W artykule wykorzystano zarówno statystyki oficjalne, jak i nieoficjalne, oparte na publikacjach prasowych. Wyniki analizy wykazały spadek liczby ofiar śmiertelnych o około 45% w ciągu pięciu lat trwania programu prewencyjnego (według oficjalnych statystyk). Efekt ten jednak prawie zanikł w okresie pięciu lat po zakończeniu ww. programu. Po dodaniu informacji z publikacji prasowych ukazuje się szerszy obraz wypadków śmiertelnych w rolnictwie z uwzględnieniem dzieci, osób odwiedzających, a także wypadków niezwiązanych z pracą. W artykule omówiono rekomendacje dotyczące znaczenia długoterminowych programów, możliwości zdigitalizowanego systemu BHP dla rolników, współpracy międzynarodowej oraz wartości strategii „Wizja Zero” stworzonej przez Międzynarodową Sekcję ISSA ds. Prewencji w Rolnictwie.

Próba nowego podziału Polski na regiony dla potrzeb Polskiego FADN An attempt at a new division of Poland into regions for the purposes of the Polish FADN

Zmieniające się uwarunkowania w rolnictwie wymuszają potrzebę ciągłego monitorowania zjawisk. Jednym z zagadnień wymagających zrewidowania jest podział na cztery regiony rolnicze obowiązujący w badaniach Polskiego FADN. Podział ten mógł ulec dezaktualizacji z uwagi na długi czas, jaki upłynął od jego utworzenia. Celem artykułu jest analiza zjawisk środowiskowych, rolniczych, ekonomicznych i społecznych w województwach Polski oraz wyznaczenie na ich podstawie jednorodnych zgrupowań województw. Do analizy wybrano w sposób celowy zmienne z 2016 roku pochodzące z baz GUS, IUNG–PIB, Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych oraz Polskiego FADN. Przeprowadzono ocenę statystyczną wyselekcjonowanych wskaźników i za pomocą analizy skupień metodą k-średnich wyodrębniono grupy województw o zbliżonych wartościach tych wskaźników. W rezultacie procedur statystycznych, przy założonej zwartości terytorialnej, wyznaczono sześć skupień. Otrzymane wyniki skłaniają do wniosku, że konieczne jest prowadzenie dalszych analiz celem aktualizacji oceny tendencji zachodzących w rolnictwie. Artykuł stanowi wstęp do dalszych prac badawczych pod kątem weryfikacji podziału regionalnego FADN, których podstawą będą dane Powszechnego Spisu Rolnego 2020.

Wybrane problemy zarządzania ryzykiem społecznym Selected problems of social risk management

Ryzyko społeczne w ujęciu tradycyjnym to prawdopodobieństwo wystąpienia jakiegoś zdarzenia, które uszczupli stan posiadania jednostki, gospodarstwa domowego lub wspólnoty albo zwiększy ich przyszłe potrzeby finansowe. Można je rozpatrywać w rozmaitych układach rodzajowych, ale najszerszą klasyfikację stworzyła Międzynarodowa Organizacja Pracy. Mniej znane podejście do ryzyka społecznego to różnego typu zagrożenia wynikające z relacji międzyludzkich oraz międzyorganizacyjnych. Ta perspektywa jest praktycznie nieobecna w polskiej literaturze przedmiotu. Pierwszym celem artykułu jest zatem wypełnienie istniejącej luki. Drugim celem jest przybliżenie problematyki zarządzania ryzykiem społecznym. W naszym kraju tematyka ta również jest bardzo rzadko podnoszona i na ogół na bardzo ogólnym poziomie. Tymczasem od lat rozwijana jest koncepcja the social risk management (SRM). Stanowi ona również pomost do przejścia do systemu holistycznego zarządzania wszystkimi innymi ryzykami. W artykule przedstawia się jej filozofię i instrumentarium, następnie konkretyzuje się ją na przykładzie rolnictwa drobnotowarowego, które najbardziej narażone jest na szoki pogodowo-klimatyczne, co bardzo utrudnia gospodarstwom rolniczym trwałe wyjście ze sfery biedy i ubóstwa oraz podejmowanie aktywności ekonomicznych bardziej ryzykownych, ale z drugiej strony też potencjalnie bardziej opłacalnych. Tezą porządkującą całość rozważań jest stwierdzenie, że powinniśmy przekroczyć wąskie granice istoty zarządzania ryzykiem społecznym w Polsce, by lepiej zrozumieć nowe zagrożenia i odpowiednio się do nich przygotować.

Poziom i struktura dochodów rolników w gospodarstwach prowadzących rachunkowość w 2019 roku Income level and structure of farmers in accountable farms in 2019

Cechą charakterystyczną indywidualnych gospodarstw rolnych jest fakt, iż trudno dokonać wyraźnego rozdzielenia dochodów uzyskanych zarówno z pracy w gospodarstwie rolnym, jak i z innych źródeł spoza gospodarstwa rolnego pomiędzy gospodarstwo domowe i gospodarstwo rolne. Często łączne dochody całej rodziny rolnika, zamieszkującej razem i prowadzącej wspólne gospodarstwo domowe, mają istotny wpływ na podejmowane w gospodarstwie rolnym decyzje, zarówno produkcyjne, jak i inwestycyjne. Od 2004 roku Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy w badaniu ankietowym, uzupełniającym gromadzenie danych rachunkowych z indywidualnych gospodarstw rolnych, zbiera dane dotyczące dochodów rodziny rolnika. W niniejszym opracowaniu przedstawiono ocenę dochodów rodzin rolników w roku 2019. Gospodarstwa zostały pogrupowane według typów rolniczych i klas wielkości ekonomicznej. Analiza wyników wskazuje, że wraz ze specjalizacją gospodarstwa oraz wzrostem wielkości ekonomicznej dochody spoza gospodarstwa tracą na znaczeniu.

Obciążenie dochodów gospodarstw rolnych z tytułu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych rolników Burden on farm incomes from the social and health insurance of farmers

Przeprowadzona analiza i ocena kosztów ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego wśród gospodarstw FADN ma charakter poznawczy. Obciążenie dochodów badanych gospodarstw rolnych z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne i zdrowotne jest stałe oraz niskie (tabela 3 i tabela 4). W przypadku typów produkcyjnych największe relatywnie obciążenie z tego tytułu ponoszą gospodarstwa mieszane oraz zajmujące się uprawami trwałymi i zwierzętami trawożernymi. W tych gospodarstwach koszty ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych stanowią około 2,5% ich dochodów. Znacznie mniejszym obciążeniem dochodu są składki z tytułu tych ubezpieczeń dla gospodarstw zajmujących się drobiem i trzodą chlewną. Dzieje się tak dlatego, że koszty ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych w badanych latach w wartościach absolutnych są prawie stałe. Ta ich zmienna reaktywność wśród gospodarstw jest efektem zróżnicowanych dochodów. Owo zróżnicowanie ma miejsce zarówno w przekroju typów produkcyjnych, jak i klas ekonomicznych i regionów FADN. Gospodarstwa drobiarskie i gospodarstwa specjalizujące się w hodowli trzody chlewnej osiągnęły w latach 2017–2019 relatywnie wyższe dochody względem pozostałych. Oznacza to, że potwierdzona została hipoteza druga. W przypadku klas ekonomicznych badanych gospodarstw występuje prawidłowość analogiczna. Im wyższa klasa ekonomiczna, tym składki z tytułu ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego w mniejszym stopniu obciążają dochody gospodarstw rolnych. Tym samym pozytywnie została zweryfikowana hipoteza trzecia. Występuje tu kilkukrotne zróżnicowanie. Najbardziej obciążone tymi składkami są dochody gospodarstw bardzo małych. Stopień ich obciążenia średnio w badanych latach wyniósł 3,56%. Ubezpieczenia społeczne i zdrowotne są relatywnie najmniejszym kosztem dla gospodarstw średnio dużych, dużych i bardzo dużych. Obciążenia z tytułu tych ubezpieczeń wynoszą tu odpowiednio: 0,53%, 0,50% i 0,30%. Prezentowane opracowanie ma jedynie charakter poglądowy. Wyniki opisanych w nim badań mogą służyć pomocą w przypadku proponowania nowych rozwiązań dotyczących systemu ubezpieczenia zdrowotnego i społecznego w KRUS.

Ubezpieczenia społeczne w rolnictwie w roku 2009 i 2019 – zmiany ilościowe Social security in agriculture in 2009 and 2019 – quantitative changes

Ubezpieczenia społeczne w rolnictwie podlegają niewielkim zmianom w czasie, dotyczy to zarówno zmian legislacyjnych, jak i wielkości charakteryzujących te ubezpieczenia. W niniejszym opracowaniu zaprezentowano poszczególne wielkości w latach 2009 oraz 2019. Przedstawiona charakterystyka wskazała, że najszybciej zmniejszają się wielkości dotyczące zasiłków chorobowych oraz jednorazowych odszkodowań z tytułu wypadków przy pracy, co zapewne związane jest z przyjętą do realizacji przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) – i, jak pokazują liczby, skuteczną – Strategią Wizja Zero. Zdecydowanie wolniej niż liczba płatników i ubezpieczonych ogółem spada liczba domowników i ubezpieczonych na wniosek. Oznacza to, że wśród osób ubezpieczonych w Kasie prawdopodobnie jest coraz mniej rolników i osób faktycznie pracujących w gospodarstwie rolnym. Celem pracy jest przedstawienie zmian dotyczących poszczególnych wielkości charakteryzujących ubezpieczenia społeczne rolników.

Fundusz Prewencji i Rehabilitacji KRUS jako narzędzie zapobiegania wypadkom w rolnictwie KRUS Prevention and Rehabilitation Fund as a tool for preventing accidents in agriculture

W opracowaniu przedstawiono zagadnienia dotyczące finansowania działań prewencyjnych KRUS z Funduszu Prewencji i Rehabilitacji, kierunki działań prewencyjnych realizowanych przez Kasę, dane statystyczne na temat wypadków i chorób zawodowych rolników oraz przyczyny i okoliczności zdarzeń wypadkowych. Prowadzone działania prewencyjne mają na celu zmniejszenie liczby wypadków i chorób zawodowych rolników, zapobieganie ich powstawaniu oraz ograniczenie ich skutków poprzez podniesienie poziomu wiedzy o zagrożeniach związanych z prowadzeniem gospodarstw i promowanie zasad bezpiecznej i higienicznej pracy. Celem opracowania jest omówienie źródeł finansowania działań prewencyjnych, w tym wydatków w latach 2017–2020, służących zapobieganiu/ograniczeniu wypadkowości w rolnictwie.

Narodziny systemu ubezpieczeniowego świadczeń emerytalnych w rolnictwie na przełomie lat 80. The birth of the system insurance of retirement benefits in agriculture at the turn of the 1980s.

Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie zasad przyznawania emerytur rolniczych i ustalania ich wysokości w okresie od 1 stycznia 1978 roku do 31 grudnia 1989 roku. Ten zakres dat nie został wybrany przypadkowo, ponieważ cechą charakterystyczną rozwiązań dla rolników w ww. latach było uzależnienie prawa do świadczenia od faktu wytwarzania produktów rolnych oraz ich sprzedaży jednostkom gospodarki uspołecznionej. Stąd też system emerytalny nie miał charakteru powszechnego i wyłącznie socjalnego, lecz był ograniczony do towarowych producentów rolnych sprzedających swoją produkcję państwu. Rozwiązania wprowadzone w tym przedziale czasowym miały sprzyjać przebudowie rolnictwa. Cele związane z przekazaniem gospodarstwa zmierzały w ujęciu historycznym od socjalizacji własności rolniczej (do 1989 roku), przez niezależne od uwarunkowań ustrojowych założenia poprawy socjalno-bytowej rolników indywidualnych, do zmiany struktury obszarowej na wsi i wspierania zmiany pokoleniowej w rolnictwie. W podsumowaniu przedstawiono najważniejsze wnioski płynące z badań.