Próba usystematyzowania polskiej terminologii kosmonomastycznej

Celem artykułu jest próba usystematyzowania polskiej terminologii kosmononastycznej. Zaproponowano rozdział między kosmonomastyką, jako działem onomastyki zajmującym się nazwami obiektów kosmicznych, a chrematonomastyką astronomiczną, jako działem chrematonomastyki, dotyczącym nazw własnych wytworów człowieka, które służą do badań kosmosu. Dokonano również analizy istniejącej już terminologii pod kątem jej zgodności z zasadami tworzenia terminów, uściślono pewne terminy oraz zaproponowano szereg nowych. Przyjęto przy tym, że terminy kosmonomastyczne powinny być pochodzenia obcego, podobnie jak terminy astronomiczne, które są ich podstawą. W ten sposób wskazano wytyczne do ewentualnego tworzenia przyszłych terminów kosmonomastycznych.

Nazwy własne i wyrazy od nich pochodne w „Wielkim słowniku języka polskiego PAN”. Plany, stan obecny, perspektywy

Artykuł omawia problemy dotyczące opisu naw własnych w Wielkim słowniku języka polskiego PAN, który opracowywany jest od 2007 roku i publikowany w Internecie pod adresem http://wsjp.pl . Pierwsza część tekstu jest poświęcona kwestii celowości notowania nazw własnych w słownikach ogólnych języka naturalnego (przypomniano negatywne opinie na ten temat), następnie przedstawiono projekt opisu nazw własnych w wymienionym słowniku (przede wszystkim nazwy geograficzne z ich derywatami), pochodzący z początkowego etapu prac nad nim i porównano ze stanem realizacji aktualnym w roku 2020. W części końcowej przedstawiono dalsze perspektywy opisu nazw własnych w Wielkim słowniku języka polskiego PAN.

Some thoughts on the theoretical status of ethnonyms and demonyms

In this paper I reflect on whether ethnonyms and demonyms can appropriately be considered proper names at all from the semantic perspective, and if so, on what basis. I believe the answer is yes, perhaps unsurprisingly, but there are troublesome conceptual tensions to overcome in the relation between logic and linguistics. Nevertheless an understanding of the difficulties can be constructive, and in this case it lead to a proposal for a terminological innovation that has useful consequences.

Polifunkcyjność nazwisk w utworze Walentego Barczewskiego „Kiermasy na Warmii”

Celem opracowania jest analiza strukturalna, semantyczna i funkcjonalna nazwisk rodzinnych bohaterów występujących w utworze „Kiermasy na Warmii” Walentego Barczewskiego. Akcja utworu toczy się w gospodarstwie wiejskim we wsi na terenie południowej Warmii w drugiej połowie XIX wieku. Zastosowano metody filologicznej analizy i interpretacji onimów stosowane w onomastyce literackiej. Ustalono, że analizowane onimy to nazwiska polskie, przejrzyste etymologicznie i semantycznie, utworzone według jednolitych modeli strukturalnych: nazwiska męskie zakończone na -ski, żeńskie na -ska i formy zbiorowe rodzin w liczbie mnogiej. Dodatkowo wszystkie analizowane antroponimy były ściśle związane z rzeczywistością pozajęzykową, derywowane podobnie jak przymiotniki odmiejscowe od nazw wsi leżących na terenie południowej Warmii. Analiza językowo-funkcjonalna i semantyczna nazwisk, pozwoliła ukazać ich polifunkcyjny charakter, wydzielić wiele funkcji przypisywanych onimom w tekstach literackich. Są to takie funkcje jak: identyfikacyjno-dyferencjacyjna, lokatywna, socjologiczna, prestiżowa, tożsamościowa, socjolingwistyczna, emotywna i perswazyjna. Analizowane nazwiska mogą być przykładem kumulacji różnych funkcji pełnionych przez te same antroponimy.

Omijanie odmiany imion i nazwisk, czyli nowy sposób unikania fleksji przez Kościół (na przykładzie parafii podkarpackich)

Przedmiotem artykułu jest pokazanie nowego, zmodyfikowanego sposobu unikania rodzimej fleksji przez Kościół rozumiany tu jako instytucja reprezentowana przez księży. Materiałową podstawę pracy stanowią imiona i nazwiska wyekscerpowane z intencji mszalnych i ogłoszeń parafialnych zamieszczanych w internecie od października 2020 r. do marca 2021 r. przez wybrane parafie podkarpackie. Umieszczanie intencji mszalnych na stronach internetowych parafii spowodowało, że błędy fleksyjne nabierały trwałego charakteru i łatwo mogły być wykazane. Aby się nie narazić na krytykę niepoprawności językowej, w tekstach ogłoszeń Kościół zdecydował się więc na zastosowanie wybiegu omijania odmiany imion i nazwisk. Analiza tekstów intencji mszalnych wykazała, że w Kościele gwałtownie szerzy się urzędniczy, praktyczny model odmiany preferujący nominatywizację imion i nazwisk i zestawianie ich w formie wykazów. Kostnienie, w postaci mianownikowej, imion i nazwisk zmarłych (poprzedzonych symbolem krzyża), w opozycji do czynnych fleksyjnie nazw własnych osób żyjących, powoduje, że w intencjach mszalnych unieruchomiona fleksyjnie forma imienia i nazwiska (nawet bez krzyża) zaczyna być traktowana jako językowy symbol osoby zmarłej.

Terminologiczne osobliwości wśród metanazw onomastycznych w obszarze francuskim, angielskim i włoskim

W artykule dokonano przeglądu osobliwości terminologicznych wśród metanazw onomastycznych („nazw nazw własnych”), które zostały zaproponowane przez onomastów oraz innych badaczy języka i zostały odrzucone lub przyjęte jako terminy nazewnicze w dyskursie naukowym. Analiza rozpoczyna się od omówienia zastosowania modelu analitycznego w procesie ustalania kluczowych haseł terminologii onomastycznej, formułowanych od lat 60. ubiegłego wieku w obszarze słowiańskim i międzynarodowym. Historyczny model analityczny polegał na tworzeniu terminów deskryptywnych według koncepcji czeskiego onomasty Jana Swobody, zaadaptowanej do onomastyki polskiej przez Mieczysława Karasia. Formuła opisowa terminów onomastycznych jest stosowana w badaniach onomastycznych prowadzonych obecnie w Europie Zachodniej. Równocześnie rozwinęła się tendencja do tworzenia terminów konstruowanych w sposób syntetyczny na podstawie złożeń elementów z języków klasycznych (forma nagłosowa pochodzenia greckiego lub łacińskiego + wygłosowe onym/-yme/-im). Omówiono propozycje tego rodzaju terminów w trzech obszarach językowych: francuskim, angielskim i włoskim, korzystając z wybranych źródeł leksykograficznych (m.in. H. Dorion & J. Poirier 1975, Lexique des termes utiles à l'étude des noms de lieux; A. Room 1996, An Alphabetical Guide to the Language of Names Studies) oraz opracowań Enzo Caffarellego i innych autorów włoskojęzycznych z lat 1990–2000. Jednostki terminologiczne oraz ich definicje zostały rozpatrzone pod kątem ich motywacji onomazjologicznej skonfrontowanej z perspektywą semazjologiczną.

„Nie starczy ust do wymówienia przelotnych imion twoich, wodo” — nazwy własne w twórczości Wisławy Szymborskiej

Utwory Wisławy Szymborskiej doczekały się wielu opracowań, zwłaszcza literaturoznawczych. Badacze (np. S. Balbus, E. Balcerzan, A. Legeżyńska) szczegółowo omówili najważniejsze tematy tej poezji oraz cechy jej poetyki. Zwracali też uwagę na zabiegi stylistyczne oraz stosowane przez poetkę gry językowe. Jednak w niewielkim stopniu interesowała ich warstwa onimiczna wierszy. Tymczasem poezja Szymborskiej jest źródłem bogatego zbioru nazw własnych, występujących samodzielnie lub stanowiących człony metafor i porównań. Są to zarówno antroponimy, jak i nazwy miejscowe, hydronimy oraz ideonimy. W dorobku poetki są też utwory pozbawione nazw własnych, co także jest sygnałem funkcji tekstowych (np. przemilczenia, przemijania, niepewności). Przeprowadzone analizy (np. wiersza „Portret kobiecy”) pokazują, jak objęcie obserwacją nazw własnych wpływa na wzbogacenie interpretacyjnych wniosków

Nazwy osobowe i wartości z perspektywy uniwersalnych mechanizmów percepcyjno-adaptacyjnych.: Uwagi o książce Izy Matusiak-Kempy „Nomen omen. Studium antroponimiczno-aksjologiczne”

Tekst zawiera omówienie najważniejszych wątków problemowych występujących w recenzowanej książce oraz uwagi, jakie nasunęły się piszącemu po jej lekturze. Monografia autorstwa Izy Matusiak-Kempy jest rzetelnie wykonaną w perspektywie diachronicznej analizą aksjolingwistyczną ponad dwóch tysięcy odapelatywnych nazwisk Polaków, które mogą być odczytywane w kontekście procesów wartościowania. Analiza materiału prowadzi do wskazania sposobów konceptualizacji ludzkich właściwości fizycznych lub psychicznych, związanych z odpowiednimi wartościami, traktowanych jako pożądane lub niepożądane z perspektywy zdeterminowanych biologicznie i kulturowo potrzeb społecznych, które można łączyć z potoczną wiedzą o świecie, pragmatycznym i adaptacyjnym podejściem do rzeczywistości, wreszcie: z uniwersalnymi mechanizmami percepcyjnymi i nominacyjnymi. Wielką zaletą książki jest jej interdyscyplinarność, osadzenie rozważań nad antroponimią w procedurach badawczych, opartych na dialogu zorientowanego na system pojęciowy i język wartości opisu lingwistycznego z ustaleniami innych i dość odległych od tradycyjnie uprawianej onomastyki dyscyplin naukowych (socjobiologia, psychologia ewolucyjna, społeczna i kognitywna, antropologia itd.). Jest to bardzo dobry przykład zrealizowanej w praktyce postępowania badawczego na gruncie onomastyki (i szerzej lingwistyki) idei konsiliencji zgłaszanej przez Edwarda O. Wilsona, czyli jedności wiedzy opartej na integracji nauk humanistycznych, społecznych i biologicznych. Konkluzją omówienia jest pozytywna ocena publikacji.

Wielokulturowość w nazwach — multikulturalizm w onomastyce. Nowe perspektywy: Recenzja książki „Names and Naming. Multicultural Aspects” (Red. Oliviu felecan, Alina Bugheşiu)

The text deals with the problem of multiculturalism as a concept which functions in social sciences and humanities; it also functions in onomastic research and in the theory of onomastics. The author in her reflection refers to the recently published monograph “Names and Naming. Multicultural Aspects” edited by O. Felecan and A. Bugheşiu (Palgrave Macmillan 2021, pp. 490). In the first part of the article, the author briefly explains the most important concepts related to this issue, including: globalization, glocalization, transethnicity, cultural hybridity. She draws attention to the changes in their understanding in contemporary humanities and social sciences. She presents the most important assumptions of the monograph and the possibilities of including the important concept of multiculturalism into onomastic research carried out all over the world. In the described studies, proper names become an important determinant of individual and group/ethnic identity. The second part of the article presents detailed concepts and research approaches presented in the volume, concerning e.g. proper names in the USA, Russia, Kenya, Zimbabwe and Nigeria. The third part discusses the texts of Polish authors, with particular emphasis on Professor Barbara Czopek- ‑Kopciuch’s (1952‒2020) “Multiculturalism in Polish Toponymy”, which is her last onomastic text. In conclusion, the author pays attention to the application of the notion of multiculturalism in empirical research and in theoretical reflection in onomastics. She stresses the necessity of interdisciplinary research in this field.