Stanisław Gąsienica Sobczak (1884–1942), „odgrzebywacz i promotor oryginalnej ceramiki polskiej”

Abstrakt: Stanisław Gąsienica Sobczak (1884–1942), artysta rzeźbiarz wykształcony na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie i w École Nationale des Beaux Arts w Paryżu, pochodził z góralskiej rodziny z Zakopanego. Był pionierem twórczości ceramicznej na Podhalu. Od drugiej połowy lat 20 XX w. tworzył ceramiczne rzeźby, figury i naczynia, i pokazywał je na licznych wystawach. Większość jego prac miała tradycyjny charakter. Artysta z reguły nawiązywał do ludowego wzornictwa i regionalnej tematyki. Te tendencje uznano za ważne także po zakończeniu II wojny światowej, gdy pracownię Sobczaka objął Wojciech Łukaszczyk. Summary: Stanisław Gąsienica Sobczak (1884–1942), a sculptor educated at the Fine Arts Academy in Cracow and at École Nationale des Beaux Arts in Paris came from Zakopane highlander family. He was the pioneer of ceramics in the Podhale region. Since the second half of 1920s’ he created ceramic sculptures, figures and vessels which were displayed at numerous exhibitions. Most of his work was traditional in nature. Folk design and regional themes became his main sources of inspiration. Even after WW II, when Wojciech Łukaszczyk took over Sobczak’s ceramic studio, these tendencies remained important.

„Tu bratają się sekretarz z handlarzem”, czyli skomplikowane związki gór, ekonomii i ideologii

Abstrakt: W konkluzji partyjnej komisji wysłanej w 1972 r. do Zakopanego stwierdzano, że „państwo w Zakopanem zostało postawione w sytuacji gorszej niż w kapitalizmie, bowiem zostało zepchnięte na pozycje nawet nie nocnego stróża, ale bezpłatnego dróżnika i zamiatacza ulic”. Na tę swoistą „autonomię Podhala miały wpływ uwarunkowania historyczne, społeczne, kulturowe i geograficzne, typowe dla społeczeństw (wysoko)górskich na całym świecie. Z drugiej strony ważnym aktorem było pod Tatrami również państwo, które od początku lat 50. do końca lat 80. XX w. próbowało objąć ścisłym nadzorem turystykę i sport, sektory decydujące o wizerunku i znaczeniu Zakopanego i regionu tatrzańskiego. Polityka taka napotykała jednak na szczeblu regionalnym na bardzo silne ograniczenia i sprzeciwy. Z jednej strony przyczyną tego stanu rzeczy były specyficzne sieci społeczne łączące sektor prywatny ze strukturami samorządowymi, państwowymi i partyjnymi, a nawet z milicją i wymiarem sprawiedliwości. Z drugiej zaś tylko dzięki przymknięciu oczu na często sprzeczną z obowiązującym prawem aktywność gospodarczą aktorów społecznych, zarówno górali, jak i przyjezdnych, było możliwe – przy niewydolności organizacyjnej państwa – zaspokajanie rosnących błyskawicznie po 1956 r. potrzeb modernizującego się społeczeństwa na usługi rekreacyjne. Dopiero w pierwszej połowie lat 70. socjalistyczne państwo było w stanie, dzięki zwiększonemu finansowaniu, zapewnić w miarę racjonalny rozwój infrastruktury turystycznej (np. Hotel Kasprowy). Jednak już od drugiej połowy lat 70. strukturalny kryzys systemu i w następnej dekadzie jego całkowita dezintegracja doprowadziły do sytuacji, w której instytucje państwowe musiały ustąpić pola aktorom społecznym. Summary: The conclusion of the state commission addressed in 1972 to Zakopane was: “in Zakopane, the state is in a position worse than in capitalism. It has been reduced to the role of not even a night-watchman, but of an unpaid street-sweeper”. The peculiar “autonomy” of Podhale-Region was affected by historical, social, cultural and geographical conditions that are usually mentioned, on the other hand the state was also an important actor and nowise ambiguous. The tendency to take a strict supervision of sectors decisive for the image and the importance of Zakopane and the Tatra region – tourism and sport, existed at the central level since the mid of ‘50s to the ‘80s, but at the regional level, the policy encountered very strong limitations. On the one hand, the reason for that was the emergence of specific social networks linking the private sector with the structures of local government, state and party, or even with the police and judicatory, on the other only thanks to them it was possible – under the organizational inefficiency of the state – to fulfill the modernizing society needs for leisure and related services, that were instantly growing after 1956. Only in the first half of 70s the socialist state was able to provide a relatively rational program, thanks to being an influential factor for modernization mostly thanks to still being in disposal of material resources. However, in the period of disintegration of the system, in the end of ‘70s and in the ‘80s, state’s program was no longer a barrier and alternative for the social actors.

Przedmioty metalowe w stylu zakopiańskim Marcina Jarry

Abstrakt: W lutym 1887 r. mosiężnicy Marcin Jarra i Marceli Jakubowski otworzyli w Krakowie pod własnymi nazwiskami filię znanej warszawskiej wytwórni wyrobów platerowych Norblin, Bracia Buch i T. Werner. Firma wprowadziła na rynek galicyjski przedmioty wykonane z posrebrzanego metalu, naśladujące wyroby srebrne (galanterię stołową, przedmioty do sprawowania kultu, naczynia toaletowe). W 1900 r. wspólnicy wyróżnieni zostali za platerowane przedmioty m.in. na Wystawie Światowej w Paryżu. Niestety, w tym też roku rozwiązali spółkę i każdy z nich kontynuował własną produkcję. Firma nad nazwą M. Jarry istniała zapewne do 1927 r. Przedmioty w stylu zakopiańskim produkowane były w latach 1900–1917 (?). Dekoracje do tych przedmiotów powstały wg rysunków St. Witkiewicza i Wł. Matlakowskiego. Oferta w stylu zakopiańskim jest znana dzięki jedynemu zachowanemu katalogowi z ponad 50 wzorami. Egzemplarze w stylu zakopiańskim należą do rzadkich i to zarówno w zabiorach muzealnych, jak i kolekcjach prywatnych. Summary: Famous braziers, Marcin Jarra and Marcel Jakubowski, opened under their own names the first Cracow branch of Norblin, Bracia Buch i T. Werner, a famous Warsaw plate factory. Established in February 1887, the company introduced items crafted from silvered metal that imitated silverware (such as crockery, items of religious value, or toilette accessories) onto the Galician market. In 1900, both associates were distinguished for their wares on the World’s Fair in Paris. Alas, in the same year they disbanded their company; each of them continued their own production. The M. Jarra company continued to operate till 1927. Their line of products characterized by the Zakopane style was manufactured in years 1900–1917. Decorations to said products were based on the drawings of St. Witkiewicz and Wl. Matlakowski. This offer is known thanks to the one preserved catalogue featuring around 50 patterns. Zakopane styled items are rare both in private and museum collections. Tłumaczenie: Jakub Młynarczyk

Inspiracje podhalańskie w meblach regionalnych Józefa Kulona

Abstrakt: Twórczość Józefa Kulona obejmuje szereg dziedzin związanych ze sztuką użytkową. Najbardziej znanymi jego projektami są meble regionalne, zwane także wiejskimi, inspirowane formami mebli ludowych. Były one wykonywane w spółdzielniach należących do Cepelii. Najliczniejsze tego typu projekty Kulona powstały dla Zakopiańskich Warsztatów Wzorcowych. Analizując ich formy, można wydzielić dwa typy. Pierwszy – najliczniejszy, charakteryzuje się użyciem wyraźnie zaznaczonych elementów konstrukcyjnych z płycinami wypełnionymi deseczkami lub ażurem o pofalowanych krawędziach, naśladujących ornamenty ludowe, do niego możemy zaliczyć takie zestawy jak Janosik, Kierdel, Redyk czy Kacwin; i drugi – różniący się nie konstrukcją, a jedynie ornamentyką, to meble o miękkich liniach zdobionych stylizowanym, wyciętym konturowo dłutem ornamentem animalistycznym. Ich powierzchnia była często opalana i szczotkowana, tak by uzyskać wyraźny, jaśniejszy rysunek słojów. Przykładem mogą być komplet Miś czy nieznane mi z nazwy meble, które można artyście przypisać. Od lat 60. artysta tworzył wystrój licznych wnętrz użyteczności publicznej, by wymienić tylko kilka: świetlicę Spółdzielni Pracy „Pieniny” w Krościenku (1968), świetlicę Spółdzielni Pracy AW, Koniaków (1968), część wyposażenia schroniska Ślęża (1966). Józef Kulon projektował również pojedyncze sprzęty dla osób znanych, na indywidualne zamówienia, m.in. w 1966 r. ławy dla wiceprezydenta USA H. Humphreya, w 1967 r. łóżko dla gen. Charlesa de Gaulle’a oraz łóżko dla Jana Pawła II w ośrodku wypoczynkowym biskupów polskich w Zakopanem. Summary: Józef Kulon’s oeuvre includes a number of branches related to applied art. His best known designs encompass regional furniture, also called cottage furniture, inspired by forms from folk furniture pieces. Kulon’s furniture was manufactured in Cepelia-run Cooperatives. The biggest number of his designs were created for the Zakopane Model Workshops. When analysing their forms, two types can be distinguished. The first, and the most numerous, is characterized by the use of clearly pronounced structural elements with panels filled with slats or openwork of wavy edges imitating folk ornaments, which include such sets as Janosik, Kierdel, Redyk, or Kacwin; the second type does not feature a different structure, but differs in ornamentation, with its pieces boasting soft lines decorated with a stylized contour chisel-cut-out animalistic ornament. The pieces’ surface was often scorched and brushed in order to obtain a clear lighter outline of rings. The latter type is exemplified by the set Miś [Bear] or other furniture pieces, unknown to me by their name, and which can be attributed to Kulon. Beginning with the 1960s, the artist created the décor of numerous interiors of public service, such as, to name a few: the common room of the ‘Pieniny’ Workers’ Cooperative, Krościenko (1968); the common room of the AW Workers’ Cooperative, Koniaków (1968); and a part of the furnishing of the Ślęża mountain hostel (1966). Furthermore, Józef Kulon designed customized furniture pieces for celebrities, e.g. in 1966, benches for US Vice President Humphrey; in 1967, a bed for General Charles de Gaulle; and a bed for John Paul II in the Zakopane Holiday Resort of the Polish Bishops.

Inspiracje sztuką i kulturą Podhala w powojennej galanterii i biżuterii polskiej

Abstrakt: Zainteresowanie sztuką ludową Podhala wśród polskich artystów i badaczy sięga lat osiemdziesiątych XIX wieku. Wynikało ono z dostrzeżenia artystycznej wartości tworzonych tam dzieł oraz poszukiwań tzw. sztuki narodowej i rodzimej, tak bardzo ważnych dla polskiej kultury i tożsamości. Inspiracje kulturą materialną i artystyczną Podhala przyczyniły się m.in. do wielkiego sukcesu polskiej ekspozycji na Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu w 1925 roku. Zainteresowanie to nie zmniejszyło się po 1945 r., ale przybrało inne formy. W tym czasie powstawały w Polsce liczne spółdzielnie, których zadaniem było tworzenie przedmiotów codziennego użytku i dzieł sztuki ludowej, zgodnie z lokalną tradycją rękodzielniczą, ikonograficzną, zdobniczą itp. Pewną część produkcji stanowiła tzw. metaloplastyka – sprzączki do pasków, spinki do koszul, zatrzaski do torebek, noże, okucia fajek i in., których forma była inspiracją dla artystów tworzących dzieła biżuterii – bransoletki, broszki, wisiory itp. Asortyment ten uzupełniony został także o inne elementy – wykonywane z blachy, kości bydlęcej, galalitu i drewna broszki, wisiorki i breloki, które były przede wszystkim pamiątkami przywożonymi z tego bardzo popularnego regionu turystycznego. Summary: The interest in the folk art of the Podhale region among Polish artists and researchers dates back to the 1880s. It resulted from the perception of the artistic value of the works created here, as well as the search for the so-called national and native art, very important for Polish culture and national identity. Inspiration with the material culture of Podhale came from, among others a great effect in the form of the success of Polish art at the Exhibition of Decorative Art in Paris in 1925. This interest did not diminish after 1945, but took other forms. At that time, numerous cooperatives were established in Poland, whose task was to create everyday objects and works of folk art, in line with the local tradition in terms of technology, iconography, ornaments, etc. In Podhale, among many produced works, a certain part was the so-called metalwork – belt buckles, shirt clips, purse fasteners, knives, etc., the shape of which was an inspiration for artists creating bracelets, brooches, pendants, etc. This assortment was supplemented with other items – made of sheet metal, bovine bone, galalite and wood, brooches, pendants, and key rings, which were primarily souvenirs brought from this very popular tourist region.

Stanisław Majerski – autor projektów zakopiańskiej Księżówki

Abstrakt: Autor prezentuje nowe ustalenia dotyczące autorstwa budynku Księżówki w Zakopanem. W Żołyni, niewielkiej miejscowości w województwie podkarpackim, znajduje się Zbiór Dąbrowskich z Żołyni liczący kilka tysięcy projektów. Wśród nich autor odnalazł dzieła architekta Stanisława Majerskiego, m.in. projekty dla Księżówki w Zakopanem. Projekty dla tego obiektu, sygnowane także przez Majerskiego, odszukał również w Archiwum Narodowym w Krakowie. Analiza projektów wykazała, że wspomniany architekt był autorem murowanej części Księżówki. Jest to nowe ustalenie, ponieważ dotychczas budynek przypisywany był Eugeniuszowi Wesołowskiemu. Autor przedstawia także hipotezę, że powstała w okresie międzywojennym na miejscu dawnej Adasiówki drewniana część budynku również mogła zostać zrealizowana według projektu Stanisława Majerskiego. Summary: The Author presents new findings regarding the authorship of the ‘Księżówka’ building in Zakopane. Żołynia, a small town in the Subcarpathian Voivodeship, seats the Żołynia Dąbrowski Collection with several thousand projects, among which the author found the works of the architect Stanisław Majerski, including the projects of the ‘Księżówka’ in Zakopane. What is more, he found this object’s designs in the National Archives in Krakow, signed by Majerski as well. The analysis performed indicated the authorship of the above-mentioned architect pertaining to the brick part of the ‘Księżówka’, which is a new finding in this matter, because the building was previously attributed to Eugeniusz Wesołowski. The Author also presents a hypothesis stating that the wooden part of the building, erected during the interwar period on the site of the former ‘Adasiówka’, could also had been erected based on Stanisław Majerski’s design.

Ludowość utracona? Strategie instytucjonalizacji sztuki ludowej w Szkole Przemysłu Drzewnego w Zakopanem

Abstrakt: W jakim stopniu funkcjonujące dzisiaj wyobrażenie „góralszczyzny” odpowiada tradycyjnej twórczości Podhala sprzed prób jej instytucjonalizacji? Tekst stanowi analizę metod konstruowania stylów regionalnego i narodowego, jakie realizowano w programach zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego z lat 1879–1939. Ówczesna twórczość rzeźbiarska wykładowców i wychowanków placówki oraz prowadzona w jej zakresie edukacja ukazują różnorodność prób instytucjonalizacji oraz instrumentalizacji ludowości. W literaturze przedmiotu brakuje jednak wyczerpującej analizy tych procesów. Celem tekstu jest prześledzenie (nad)użyć folkloru, do jakich dochodziło w obrębie uczelni. Analizie zostały poddane programy edukacji realizowane przez dyrektorów: Franciszka Neužila, Edgara Kovátsa, Stanisława Barabasza, Karola Stryjeńskiego oraz Adama Dobrodzickiego. Genealogia przywołanych koncepcji kształcenia ujawnia pewną ambiwalencję: nauczające wytwórczości ludowej programy były w rzeczywistości formami artystycznej ingerencji w regionalną kulturę Podhala, tworzonymi w większości przez „obcych” i dla „obcych”. Całość rozważań została zrealizowana z perspektywy studiów postkolonialnych oraz historii społeczno-politycznej. Summary: To what extent does the present image of Polish “highland culture” reflect the traditional art and craftsmanship of Podhale from before its institutionalization? This study offers an analysis of methods of creation of regional and national style, conducted at the School of Wood Industry in Zakopane from 1879 to 1939. Art and craft of students and professors and the educational methods demonstrate various attempts of institutionalization and instrumentalization of folklore. Literature on the subject lacks a thorough analysis of those processes. The object of this study was to trace the (ab)uses of folklore that happened on account of the School. Analyzed were the teaching programmes carried out by headmasters: Franciszek Neužil, Edgar Kováts, Stanisław Barabasz, Karol Stryjeński, and Adam Dobrodzicki. Those methods of education reveal an ambivalence: while officially teaching local folklore and craft, they were in fact a form of artistic interference with the regional culture of Podhale, by “strangers” and for “strangers”. The text was based on postcolonial studies and socio-political history.

Przekląć lubię – tak po góralsku. O góralach, Tatrach i Zakopanem z Bartłomiejem Jureckim rozmawia Katarzyna Chrudzimska-Uhera

Wywiad z Bartłomiejem Jureckim Interview with Bartłomiej Jurecki

Od Redakcji

Artykuł wprowadzający

Architektura nowego stylu zakopiańskiego. Odrodzenie stylowe czy popkulturowy kicz i historyczne niezrozumienie?

Abstrakt: Tekst porusza kwestie współczesnego budownictwa inspirowanego stylem zakopiańskim, szukając odpowiedzi na pytanie, czy wykazuje ono właściwe cechy, pozwalające określić je mianem rewiwalizmu historycznych wzorów. Wychodząc od założeń Stanisława Witkiewicza oraz teorii architektonicznego odrodzenia i neowernakularyzmu, artykuł przybliża i analizuje przykłady budowli tzw. nowego stylu zakopiańskiego. Komparatystyka obiektów i teorii estetycznych Witkiewicza w zestawieniu z rozszerzonymi definicjami wernakularyzmu stanowi trzon rozważań o możliwej próbie usytuowania rozwijających się obecnie tendencji stylowych na mapie architektury czerpiącej z dziedzictwa przeszłości. Na podstawie reprezentatywnych przykładów architektury powstałej po roku 2000 poddaje analizie słuszność popkulturowo ukonstytuowanego terminu nowy styl zakopiański. Summary: The text addresses the questions of contemporary architecture inspired by the Zakopane Style, examining whether or not they present the appropriate features that would predispose them to be described as the revivalism of historical patterns. Beginning with the aesthetic writings of Stanisław Witkiewicz and the theory of architectural revival and neo-vernacularism, the article introduces and analyzes examples of the so-called New Zakopane Style. The comparison of selected buildings with Witkiewicz's aesthetic theories, in combination with extended definitions of vernacularism, is the core of considerations about an attempt to situate the currently developing trends on the map of architectural styles drawing from the late 19th century heritage. On the basis of representative examples of architecture created after 2000, the text aims to analyze the validity of the pop-culturally constituted term of the New Zakopane Style.