No bosque ficcional de Tristram Shandy: leitor e narrador nas entrelinhas

Este trabalho analisa as figurações do leitor em Tristram Shandy, de Laurence Sterne a partir das ideias de Umberto Eco, Gerard Genette e Maurice Blanchot, com foco na relação entre narrador e leitor e o efeito estético decorrente das técnicas formais. Frente a um narrador-autor-personagem autoconsciente, os jogos com os limites do real e do imaginário são recorrentes, e desafiam aos mais variados tipos de leitores ainda na contemporaneidade. Tais experimentalismos refletem as ações do leitor, que se vê constantemente instigado e desafiado. Considerada por Virginia Woolf a precursora do romance moderno, a obra recebe pontos de vista distintos no que tange à interpretação de sua forma, conforme será discutido aqui, ao ponto de ser, por vezes, melhor compreendida pelos escritores shandianos que lhe seguiram e ainda seguem o influxo de ressignificação da mimesis e da forma literária.

The multilingual practices of Laurence Sterne

This article discusses the multilingual practices identified in the public and private writings of Laurence Sterne, novelist and clergyman. The data used consists of Sterne’s two novels as well as a selection of his personal correspondence. Sterne uses a wide variety of languages in his texts, although the most common ones are French and Latin, the languages he seems to have been most fluent in. Sterne engages in some practices associated with translanguaging, particularly in terms of playful language use and mediation of foreign-language passages, but it is impossible to pinpoint any specific characteristics of translanguaging for certain. On the whole, it would seem that the analysis of Sterne’s multilingual practices does not benefit from the translanguaging point-of-view.

Digressions: Sancho and Sterne

Artifice and authenticity are conflictingly related in the extroverted and stylised displays of feeling in the texts of Laurence Sterne and Ignatius Sancho. Whereas Sterne employs aesthetic playfulness to set himself apart from literary predecessors, Sancho uses it to claim a part in the culture of taste and sensibility. This chapter reads Sancho and Sterne’s literary adoption of a digressive tonality distinctly not as imitative but as entangled. The scenes dealing with slavery in Tristram Shandy and A Sentimental Journey are tied into more bawdy episodes. While not necessarily only sentimental, they still elude ideas of political solidarity. Sancho’s interjections of emotional concern in his published letters in turn not only highlight his capacity to feel (as well as his attachment to his family); in adopting the Sternian digressive dash, he does not adhere to the usual linear form of redemptive abolitionist writing and displays a uniquely Black aesthetic voice, albeit one that also reproduces deprecating sentimental tropes. This needs to be read as more than simply epigonic. Sancho’s digressive tone, it will be argued, intervenes more fundamentally into the sentimentalist romance with the cultured, feeling subject of modernity, while Sterne remains more elusive in his aestheticised divagations.

Όψεις και μορφές της μεταμυθοπλασίας και της μεταϊστορίας στο ελληνικό μυθιστόρημα κατά το δεύτερο μισό του 20ού και τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα

Η παρούσα διατριβή έχει ως αντικείμενο να διερευνήσει αν και σε ποιο βαθμό η ελληνική πεζογραφική παραγωγή των ετών 1960-2010 έχει επηρεαστεί από τα θεωρητικά σχήματα της Μεταμυθοπλασίας και της Μεταϊστορίας, τόσο σε επίπεδο μορφής, τεχνικές και στρατηγικές, όσο και σε επίπεδο ιδεολογικών στοχεύσεων. Τα σχήματα αυτά θεμελιώθηκαν θεωρητικά και μεθοδολογικά περίπου σε αυτή τη χρονική περίοδο και έδωσαν μια αξιοσημείωτη ώθηση στην παραγωγή μυθιστορημάτων στον διεθνή δυτικό χώρο, τον αγγλοσαξονικό κυριότερα, αλλά όχι μόνο. Τα μυθιστορήματα που αποτελούν το αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι τα παρακάτω: Η κάθοδος των εννιά του Θ. Βαλτινού (1978), Το Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου (1975), … από το στόμα της παλιάς Remington του Γιάννη Πάνου (1981), Ο εχθρός του ποιητή του Γ. Χειμωνά (1990), Το ελληνικό σταυρόλεξο του Θ. Σκάσση (2000), Η μέρα με τις δεκατέσσερις νύχτες του Κ. Βούλγαρη (2007). Κρίθηκε επίσης σκόπιμο να εξεταστούν και κάποια πρωιμότερα ελληνικά παραδείγματα, καθώς οι θεωρητικοί της Μεταμυθοπλασίας έχουν ήδη επισημάνει ότι αντίστοιχες στρατηγικές έχουν παρατηρηθεί πρώιμα σε έργα πολύ προγενέστερα από τον 20ό αιώνα, όπως ο Δον Κιχώτης του Θερβάντες (1604) ή ο Tristram Shandy του Laurence Sterne (1760). Επιλέχθηκαν έτσι ως ερευνητικό αντικείμενο τα έργα των Ν. Μαυροκορδάτου, Φιλοθέου Πάρεργα (1716-1718), του Αδ. Κοραή, ο Παπατρέχας (1811-1820) και του Εμμανουήλ Ροΐδη, η Πάπισσα Ιωάννα (1866). Τα έργα αυτά, όπως διαπιστώθηκε, εκφράζουν πρώιμα και σπερματικά το πνεύμα και την ιδεολογία της νεωτερικότητας, εφόσον συστήνουν και αξιοποιούν πολλαπλές αυτοαναφορικές-ναρκισσιστικές στρατηγικές, οι οποίες συνειδητά εφαρμόζονται και πυκνώνουν πολύ αργότερα, σε έργα του 20ου αι.. Τα θεωρητικά εργαλεία που αποτελούν τη βάση της εργασίας είναι οι μελέτες των Patricia Waugh Metafiction, The theory and practice of self-concious fiction, (1984), τα δύο εμβληματικά έργα της Linda Hutcheon για τη μεταμυθοπλασία, Narcissistic Narrative: The Metafictional Paradox (1980) και το νεότερό της, A Poetics of Postmodernism (2004), όπως και το έργο του Brian McHale, Postmodernist fiction (2004). Για το πεδίο της Μεταϊστορίας αξιοποιήθηκε το έργο του θεμελιωτή της αντίστοιχης Σχολής, George R. Collingwood The Idea of History (1946), αλλά κυριότερα οι μελέτες του συνεχιστή του, θεωρητικού ιστορικού επιστήμονα, Hayden White, Metahistory, The Historical Imagination in Nineteenth Century Europe (1973), The content of the form (1987) και πολλά ακόμη αντίστοιχα άρθρα. Από τα μυθιστορήματα που μελετήθηκαν προκύπτει ότι Η κάθοδος των εννιά, Το Κιβώτιο, …από το στόμα της παλιάς Remington, Το Ελληνικό Σταυρόλεξο και Η Μέρα με τις δεκατέσσερις νύχτες, αξιοποιούν αρκετές μεταμυθοπλαστικές στρατηγικές με συνειδητή πρόθεση να αυτοπαρουσιαστούν ως κειμενικές και γλωσσικές κατασκευές, διαλύοντας έτσι την «ψευδαίσθηση της άμεσης αναφορικότητας» για τα έργα μυθοπλασίας. Αξιοποιώντας ποικίλες και προωθημένες αυτοαναφορικές στρατηγικές, εκθέτουν μέσα στον μυθοπλαστικό τους σύμπαν μαζί με τον μύθο και την διαδικασία κατασκευής τους. Ταυτόχρονα θέτουν –άλλα περισσότερο άλλα λιγότερο– και μεταϊστορικούς προβληματισμούς, καθώς διατηρούν μια κοινή δυσπιστία ως προς την πιστότητα και αντικειμενικότητα που μπορεί να διασφαλίσει ο αφηγηματικός τρόπος στην απεικόνιση και αναπαράσταση του παρελθόντος και πειραματίζονται με νέους και αναθεωρητικούς τρόπους αναπαράστασης της Ιστορίας. Η περίπτωση του Χειμωνά κινείται περισσότερο στον χώρο της μεταμυθοπλασίας, επιχειρώντας, ταυτόχρονα, να πειραματιστεί με κάποια μεταμοντέρνα αισθητικά και ιδεολογικά προτάγματα. Το αξιοσημείωτο εύρημα είναι ότι η ελληνική μυθοπλασία –στο πλαίσιο πάντα των έργων που μελετήθηκαν– χαρακτηρίζεται από ευελιξία και δεκτικότητα στα ρεύματα των καιρών, καθώς δεν σταματά να δοκιμάζει και να πειραματίζεται με τα όριά της, αναζητώντας νέους εκφραστικούς τρόπους, ώστε να ανανεώνεται και να εκφράζει τη σύνθετη εμπειρία από τον κόσμο και τη διαρκώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα.

A invenção machadiana e o experimentalismo sterniano como prolegômenos ao século XX: poéticas polifônicas e autoconsciência da multiplicidade

A poética do romance passa por grandes transformações com autores como Xavier de Maistre e Laurence Sterne (no século XVIII) e Machado de Assis (no XIX). Nesta proposta, destacamos as obras A vida e as opiniões do Cavaleiro Tristram Shandy (Sterne 1759) eMemórias póstumas de Brás Cubas (Assis 1880), cuja publicação em folhetim completa 140 anos em 2020. Entendendo Memórias póstumas de Brás Cubas como primeiro romance brasileiro experimental, observamos as marcas da linguagem de Sterne e de Maistre evocadas pelo defunto autor Brás Cubas desde o Prólogo de suas Memórias, não por acaso, póstumas. Para tratar dos modos de fazer a autoconsciência narrativa, retomamos estilos ilimitados com Rabelais e Cervantes. Deambulando por prólogos romanescos, nos debruçamos sobre o “Ao leitor” de autoria machadiana. Amparados por pensadores do literário no século XX, como Carpeaux, Borges, Bakhtin e Calvino, estabelecemos relação entre os conceitos de polifonia e multiplicidade em uma compreensão do literário sem modelos estáveis e hierarquizados. Nesse sentido, descortinamos a condição de uma poética tanatográfica do autor criado Brás Cubas, da qual emanam desejos e movem-se formas romanescas autoconscientes em constante decomposição biográfica.