Najstarsi mieszkańcy współczesnej wsi a globalne zmiany społeczno-kulturowe (na przykładzie gminy Wręczyca Wielka). Studium socjolingwistyczne

The Oldest Inhabitants of a Contemporary Village and Global Social and Cultural Changes (by the Example of Wręczyca Wielka Municipality): A Sociolinguistic StudyThe main purpose of this article is to show the influence of globalization-related social and cultural changes on the language and linguistic perception of the world presented by the oldest inhabitants of a contemporary village. The research material contains the informal utterances of respondents aged 65+, which were collected during geographical research from 2011 to 2020 in the area of Wręczyca Wielka municipality near Klobuck in the north of Silesia Province. The first part of the article is a short description of the traditional rural community. Next, the author describes the changes which have been seen in Polish villages since 1945. In the second part, on the basis of the respondents’ utterances, the author shows the influence of the aforementioned changes on the language and linguistic perception of the world of the oldest inhabitants of Wręczyca Wielka municipality. Najstarsi mieszkańcy współczesnej wsi a globalne zmiany społeczno-kulturowe (na przykładzie gminy Wręczyca Wielka). Studium socjolingwistyczneGłównym celem artykułu jest próba ukazania wpływu globalnych zmian społeczno-kulturowych na język i językowe postrzeganie świata przez najstarszych mieszkańców współczesnej wsi. Materiał badawczy stanowią nieoficjalne wypowiedzi informatorów powyżej sześćdziesiątego piątego roku życia, zgromadzone podczas badań terenowych w latach 2011–2020 w gminie Wręczyca Wielka na północy województwa śląskiego w powiecie kłobuckim. W pierwszej części artykułu scharakteryzowano pokrótce tradycyjną społeczność wiejską. Przybliżono także szeroko pojęte przemiany, które dokonały się na polskich wsiach po roku 1945. W drugiej części – na podstawie wypowiedzi informatorów – omówiono wpływ wspomnianych przemian na język i językowe postrzeganie świata przez najstarszych mieszkańców gminy Wręczyca Wielka.

Jazyková krajina Banskej Bystrice (Kontinuita textov a križovatka etník)

Language Landscape of Banská Bystric (Continuity of Texts and Intersection of Ethnic Groups)The language landscape of Banská Bystrica is made up of visible language, which means written language in the form of contextually fixed words, sentences and complex sentences of a commercial and non-commercial nature. Non-commercial language fulfills a communicative function in terms of presenting basic orientation information in and around Banská Bystrica town, and about the town’s activities, the church and cemetery buildings, and monuments. Commercial language has a business function because it becomes part of the process of business transactions: first in the form of advertising texts offering commercial products; later in the form of information concerning goods offered directly by business facilities. The language landscape of Banská Bystrica is a collection of texts in Slovak, German and Hungarian and is a manifestation of the ethnolinguistic activities of Slovaks, Germans and Hungarians. Some texts in English, German, Latin, Russian and Romanian are evidence of the vitality of these languages in presenting facts about the present day and the history of this town. Krajobraz językowy Bańskiej Bystrzycy (kontinuum tekstów a krzyżowanie się grup etnicznych)Na krajobraz językowy Bańskiej Bystrzycy składają się teksty o charakterze komercyjnym i niekomercyjnym, dostępne w wersji wizualnej, powstałe w języku pisanym, w formie kontekstowo uwarunkowanych słów, zdań prostych i zdań złożonych. Język o charakterze niekomercyjnym pełni funkcję komunikacyjną w zakresie przekazywania podstawowych informacji orientacyjnych w mieście Bańska Bystrzyca i w jego okolicach, a także informacji o działalności związanej z miastem, o budynkach kościelnych i cmentarnych oraz o zabytkach. Język o charakterze komercyjnym pełni funkcję biznesową, ponieważ staje się częścią procesu obrotu gospodarczego: najpierw w postaci tekstów reklamowych oferujących produkty handlowe, później w formie informacji o produktach oferowanych bezpośrednio przez placówki handlowe i usługowe. Krajobraz językowy Bańskiej Bystrzycy tworzą teksty w językach słowackim, niemieckim i węgierskim, będące przejawem działalności etnolingwistycznej Słowaków, Niemców i Węgrów. Teksty w językach angielskim, niemieckim, rosyjskim, rumuńskim i po łacinie świadczą o istotnej roli tych języków w przedstawianiu faktów dotyczących współczesności i historii tego miasta.

Polskie miasta i wsie XXI wieku. Zacieranie się granic, języków i kultur

Polish Cities and Villages in the 21st Century: Blurring of the Borders, Languages and CulturesUp to the middle of the 20th century, big cities, as economic units and communities that were characterized by the very varied professional and social structure of their inhabitants, marked not only administrative borders but also clear linguistic and cultural borders for the traditional monolithic village. After the Second World War, due to various socio-economic processes which resulted in big cities absorbing the surrounding villages, the administrative borders also started to change. Migrations from villages to cities and improved education began the process of blurring cultural and linguistic borders in the 20th century. At the beginning of the 21st century, the phenomenon of linguistic-cultural unification was facilitated by the trend of inhabitants of big cities starting to move to suburban villages. However, the rapid intensification of this phenomenon was mainly influenced by the common availability of the internet. The English language and the American style of culture became the factors that unified the linguistic and cultural differences between Polish cities and villages. The first quarter of the 21st century marked the beginning of the process of blurring not only the cultural differences between the city and the village, but also the virtual borders between Polish culture and the foreign culture of the Western world. Polskie miasta i wsie XXI wieku. Zacieranie się granic, języków i kulturDo połowy XX wieku wielkie miasta jako organizmy gospodarcze i zbiorowości charakteryzujące się bardzo zróżnicowaną strukturą zawodową i społeczną ludności, oddzielały od monolitycznej, tradycyjnej wsi nie tylko granice administracyjne, lecz także wyraźne granice językowe i kulturowe. Po II wojnie światowej na skutek różnorodnych procesów społeczno-ekonomicznych, powodujących między innymi wchłanianie przez wielkie miasta okolicznych wsi, zmianom zaczęły też ulegać granice administracyjne. Migracje ze wsi do miast i wzrost poziomu wykształcenia ludności napływowej rozpoczęły w drugiej połowie XX wieku proces zacierania się również granic kulturowych i językowych. Na początku XXI wieku zjawisko unifikacji językowo-kulturowej znacznie przyspieszyła moda na osiedlanie się w podmiejskich wsiach mieszkańców dużych miast. Gwałtowne nasilenie się omawianego procesu nastąpiło jednak przede wszystkim na skutek powszechnej dostępności Internetu. Język angielski i kultura w stylu amerykańskim stały się czynnikami unifikującymi zróżnicowania językowe i kulturowe polskich miast i wsi. W pierwszej ćwierci XXI wieku rozpoczął się więc proces zacierania się granic językowo-kulturowych pomiędzy miastem a wsią, a także wirtualnych granic pomiędzy rodzimą kulturą polską a obcą kulturą świata zachodniego.

Społeczeństwo XXI wieku – zacieranie się granic, języków i kultur / The Society of the 21st Century – the Blurring of Borders, Languages and Cultures

Artykuł wstępny do tomu / Editorial of the volume

Лінгвальні та позалінгвальні аспекти функціонування суржику в Україні

Lingual and Extralingual Aspects of Surzhyk Functioning in UkraineSurzhyk is a mixed type of speech that is typical within modern Ukraine, where we can observe the coexistence of two major language codes, namely Ukrainian and Russian. These are represented by both literary variants and numerous subcodes, primarily Ukrainian dialects (including transitional dialects, with features related to Russian and Belarusian dialectal areas) and Russian colloquial speech with elements of slang. Some language scholars rank Surzhyk as a separate language subcode – as a peculiar type of pidgin – and try to study its structure (lexical composition, grammatical structure) and areal distribution of elements accordingly. At present, in addition to “classical” Surzhyk, a new type of mixed speech has also arisen on the Russian phonetic-grammatical basis with the involvement of a large number of Ukrainian lexemes (original or borrowed by the Ukrainian language), mainly terms, taken from different fields. This new type of mixed speech is Russian-Ukrainian Surzhyk.The report analyzes several samples of mixed speech. On the basis of this analysis, criteria for the qualification of a text are proposed either as an example of Surzhyk, or simply as speech with signs of interference. Such criteria include lingual (Ukrainian or Russian phonetic basis, levels of interference, number of foreign language implementations, variations within the text), social (language is higher in status at the moment of the occurrence of the phenomenon; the scope of the functioning of the idiom itself), territorial (depending on the speaker’s place of inhabitance – urban or rural) and personal (native/first language of the speaker, level of education, knowledge of the literary language). It was concluded that the new mixed speech differs from Surzhyk in terms of the number of used units of another language, linguistic levels of manifestation, scope of distribution, conditions of occurrence and personal characteristics of speakers, among which the level of education and possession of standard subcodes are of leading importance. It is a tran­sitional phenomenon in the process of the formation of Ukrainian as a state language. Językowe i pozajęzykowe aspekty funkcjonowania surżyka w UkrainieSurżyk to mieszany typ mowy, typowy dla współczesnej Ukrainy, gdzie obserwujemy współistnienie dwóch języków, ukraińskiego i rosyjskiego. Języki te są reprezentowane zarówno przez ich warianty literackie, jak i liczne subkody, przede wszystkim przez dialekty ukraińskie (w tym również dialekty przejściowe do rosyjskiego i białoruskiego obszaru dialektalnego) oraz przez potoczną odmianę języka rosyjskiego z elementami slangu. Niektórzy językoznawcy uważają surżyk za odrębny subkod językowy – swoisty rodzaj pidginu – i podejmują próby analizy jego struktury (leksykonu, gramatyki) i uwarunkowań z zakresu geografii językowej. Obecnie obok „klasycznego” surżyka pojawił się nowy typ mowy mieszanej, oparty na bazie fonetyczno-gramatycznej języka rosyjskiego, z udziałem dużej liczby leksemów ukraińskich (oryginalnych lub zapożyczonych do języka ukraińskiego), głównie terminów z zakresu wielu dziedzin. Ten nowy rodzaj mowy mieszanej to surżyk rosyjsko-ukraiński.W niniejszym tekście poddano analizie próbki tego typu mowy mieszanej. Na podstawie analizy zaproponowano kryteria dwojakiej kwalifikacji tekstu, bądź jako przykładu surżyka, bądź po prostu jako przykładu mowy z cechami interferencji. Kryteria te mają charakter lingwistyczny (ukraińska lub rosyjska baza artykulacyjna, zakres interferencji, liczba jednostek zaadaptowanych z języków obcych, poziom wariancji tekstowej), socjologiczny (język o wyższym statusie w momencie wystąpienia danego zjawiska; zakres funkcjonowania idiomu), terytorialny (w zależności od miejsca zamieszkania mówiącego – miejski lub wiejski) i indywidualny (ojczysty/pierwszy język mówiącego, poziom wykształcenia, znajomość języka literackiego). Stwierdzono, że nowa mowa mieszana różni się od surżyka pod względem liczby używanych jednostek z innego języka, płaszczyzny językowej jego realizacji, zasięgu i warunków jego występowania, indywidualnych cech mówiących, wśród których poziom wykształcenia i znajomość subkodów standardowych mają pierwszorzędne znaczenie. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem przejściowym w procesie uzyskiwania przez język ukraiński statusu języka państwowego.

Percepcja i ocena filmowej polszczyzny kresowej (na przykładzie "Wołynia" w reżyserii Wojciecha Smarzowskiego)

Perception and Evaluation of the Polish Kresy Dialect (Based on Wołyń, Directed by Wojciech Smarzowski)The subject of the article are the results of an analysis of the perception and evaluation of linguistic styling in the film Wołyń (Volhynia), directed by Wojciech Smarzowski (2016). The analysis of the reception of these linguistic choices is the last element of the research process, which is difficult to conduct without discussing elements such as the genesis of the film, its plot, the creators and the markers used in the styling process. Therefore, in this article I briefly present these elements. The research material comprises the spontaneous reactions of Filmweb website users to the film and the responses of 182 people who took part in my survey. The analysis leads to the conclusion that linguistic styling is rarely discussed by forum users. If the viewers pay attention to it, they subject it to broad (not always justified) criticism. Among the col­lected statements, however, there were also some that testify to the high linguistic awareness of the audience in the discussed area. The results of the survey led to the conclusion that the hero’s speech, stylized in the Polish Eastern Borderlands Dialect, is identified by almost everyone (91%) as evidence of Eastern Borderlands origin. Among the differential markers, viewers mainly indi­cate phonetic markers typical of the Polish Eastern Borderlands Dialect (e.g., pronunciations of the type dz’ec’i, ł coronal) or general dialect (e.g. labialization). Percepcja i ocena filmowej polszczyzny kresowej (na przykładzie Wołynia w reżyserii Wojciecha Smarzowskiego) Przedmiot artykułu stanowią wyniki analizy percepcji i oceny zabiegów filmowej stylizacji językowej w filmie Wołyń w reżyserii Wojciecha Smarzowskiego (2016). Analiza odbioru tych zabiegów jest ostatnim elementem procesu badawczego i trudno ją przepro­wadzić bez omówienia takich elementów jak: geneza filmu, jego fabuła, twórcy oraz omó­wienie wykładników wykorzystanych w procesie stylizacji. W związku z tym w artykule pokrótce przedstawiłam te elementy. Materiał badawczy stanowią spontaniczne wypowiedzi na temat języka bohaterów Wołynia wyekscerpowane z forum internetowego Filmweb oraz odpowiedzi 182 osób, które wzięły udział w przygotowanej przeze mnie ankiecie. Analiza prowadzi do wniosku, że zabiegi stylizacyjne są jednym z tematów najrzadziej poruszanych przez użytkowników forum. Jeśli już widzowie zwracają na nie uwagę, to poddają je szerokiej (nie zawsze uzasadnionej) krytyce. Wśród zebranych wypowiedzi znalazły się jednak także takie, które świadczą o wysokiej świadomości językowej widzów w omawianym zakresie. Wyniki badań ankietowych prowadzą do wniosku, że stylizowana na polszczyznę kre­sową wypowiedź bohatera jest niemal przez wszystkich (91%) identyfikowana jako dowód jego kresowego pochodzenia. Wśród wykładników dyferencyjnych widzowie wskazują przede wszystkim wykładniki fonetyczne typowe dla polszczyzny kresowej (np. wymowa typu dz’ec’i, ł przedniojęzykowe) lub ogólnogwarowe (np. labializacja).

Przełamywanie barier komunikacyjnych (na przykładzie wieloetnicznej i wielojęzycznej sytuacji społecznej Zaolzia)

Breaking Communication Barriers (on the Example of the Multiethnic and Multilingual Situation of the Society in the Zaolzie Region)The present paper describes the language situation in several parts of Cieszyn Silesia (the Zaolzie region) in the Czech Republic. The research is based on authentic language material from two music (art) schools in Český Těšín and Třinec. The Třinec school has the official status of a bilingual Czech-Polish educational institution. These two establishments share several common features: both students and teachers come from either majority Czech or minority ethnic Polish communities; Polish children study in both institutions, although a larger group of these "foreign" students attends the school in Český Těšín. The authors analyze not only the spoken language itself but also the competence and language awareness of the respondents. They have come to the conclusion that interactions between the users of two (different) languages can be successful regardless of the fact whether each participant uses their own native tongue or that of their interlocutor, although they speak this language only at a basic level. Przełamywanie barier komunikacyjnych (na przykładzie wieloetnicznej i wielojęzycznej sytuacji społecznej Zaolzia)W artykule została opisana sytuacja językowa w czeskiej części Śląska Cieszyńskiego w Republice Czeskiej na podstawie autentycznego materiału językowego pochodzącego z dwóch szkół muzycznych (artystycznych) – jednej z Czeskiego Cieszyna, drugiej – z Trzyńca. Szkoła trzyniecka ma oficjalny status czesko-polskiej szkoły dwujęzycznej. Obie placówki łączy kilka cech wspólnych: zarówno uczniowie, jak i nauczyciele wywodzą się bądź z większościowego środowiska czeskiego, bądź należą do polskiej etnicznej wspólnoty mniejszościowej. W obu placówkach uczą się także dzieci z Polski, choć o wiele więcej takich „zagranicznych” uczniów uczęszcza do szkoły w Czeskim Cieszynie. Autorzy zajmują się nie tylko analizą samego języka mówionego, ale również kompetencją i świadomością językową badanych osób, dochodząc do wniosku, że interakcja między użytkownikami dwu (różnych) języków może przebiegać pomyślnie nawet wtedy, gdy każdy z nich używa własnego języka ojczystego (względnie gwary ojczystej) lub języka partnera komunikacji, chociaż język ten opanował tylko na poziomie podstawowym.

Kultura wysoka na służbie, czyli o mitologizmach we współczesnych stylach i odmianach polszczyzny

High Culture on Duty or Mythology-Based Expressions in Contemporary Styles and Varieties of Polish The purpose of this article is to outline the stylistic and varietal extent of mythology-based expressions (of Graeco-Roman provenance), which include mythologically motivated linguistic units with varying formal (single words and polywords) and semantic (primary and secondary meanings) status. Due to their conventional origin, these units primarily belong to the literary variety of Polish. Additionally, they form the basis of numerous academic terms. To a much lesser degree, they also serve as fodder for other speech genres, styles and varieties of Polish that are conditioned by present-day cultural, civilizational and communicative changes, realized, for instance, in the language of journalists, internet users, public figures, manufacturers or owners of commercial and service facilities. The expressions in question are used in texts that differ stylistically, where they perform not only denotative-connotative but also axiological and expressive functions. Kultura wysoka na służbie, czyli o mitologizmach we współczesnych stylach i odmianach polszczyzny Celem niniejszego opracowania jest próba pokazania stylistycznego i odmianowego zasięgu mitologizmów (o grecko-rzymskiej proweniencji), do których można zaliczyć motywowane mitologicznie jednostki języka o różnym statusie formalnym (jedno- i wielowyrazowe) i semantycznym (o znaczeniu prymarnym i wtórnym). Jednostki te ze względu na swe konwencjonalne źródło przynależą przede wszystkim do książkowej odmiany polszczyzny. Dodatkowo, stały się one także podstawą wielu terminów naukowych. W nieznacznym stopniu zasilają też inne, warunkowane współczesnymi zmianami kulturowo-cywilizacyjnymi i komunikacyjnymi gatunki mowy, style i odmiany polszczyzny, realizujące się choćby w języku dziennikarzy, czynnych internautów, osób publicznych, producentów czy właścicieli obiektów usługowo-handlowych. Mitologizmy używane są zatem w tekstach o różnej stylistyce. Pełnią w nich funkcje nie tylko denotacyjno-konotacyjne, lecz także m.in. aksjologiczne i ekspresywne.

Nowe zachowania językowe u najstarszego pokolenia mieszkańców wsi

New Linguistic Behaviors in the Eldest Generation of Village InhabitantsThe objective of the paper is analysis of the eldest village inhabitants’ linguistic behaviors which result from the universalizing influence of general culture on folk language. The contemporary globalizing tendencies which are strongly reflected in rural environments result in the fact that the eldest generation is forced to include new words in their own dialectal vocabulary that refer to modern realities that often do not fall within the scope of the cultural, social and customary sphere of rural communities. The materials, which include verbal behaviors collected in 2015–2020 in the rural commune of Babice in Chrzanów district, indicate the villagers’ lack of linguistic competence in terms of knowledge of the newest layer of general Polish. This is because, in the verbal behaviors of the members of the eldest age group, we can find numerous forms of deviation, and new words are often pronounced using traditional dialectal phonetics. Morphological transformations also occur. The reasons for these transformations include articulation difficulties combined with etymological unclearness. New words are sometimes unclear to elder people, which is why semantic shifts often occur when transferring general Polish units into the dialectal code. Nowe zachowania językowe u najstarszego pokolenia mieszkańców wsiCelem artykułu jest analiza tych zachowań językowych najstarszych mieszkańców wsi, które wynikają z uniwersalizującego oddziaływania na język ludowy kultury ogólnej. Współczesne tendencje globalizacyjne, w sposób szczególny zaznaczające się w środowiskach wiejskich, powodują, że najstarsze pokolenie zmuszone jest włączać do własnego, gwarowego repertuaru językowego nowe słownictwo odnoszące się do współczesnych realiów, częstokroć niemieszczących się w sferze kulturowej, społecznej i obyczajowej wiejskich wspólnot. Egzemplifikacja materiałowa, którą stanowią zachowania werbalne zebrane w latach 2015–2020 na terenie wiejskiej gminy Babice w powiecie chrzanowskim, wskazuje jednakże na brak kompetencji językowej mieszkańców wsi w zakresie znajomości najnowszej warstwy polszczyzny ogólnej. W zachowaniach werbalnych najstarszej grupy wiekowej pojawiają się bowiem liczne formy dewiacyjne, słownictwo nowe często jest wymawiane z zachowaniem tradycyjnej fonetyki gwarowej. Dochodzi także do przekształceń na płaszczyźnie morfologicznej. Przyczyną tych modyfikacji bywają trudności artykulacyjne połączone z brakiem wiedzy o ich etymologii. Nowe wyrazy nie zawsze są w pełni zrozumiałe dla starszego pokolenia, dlatego też przenoszeniu jednostek ogólnopolskich do kodu gwarowego często towarzyszą przesunięcia semantyczne.

Słownictwo z zakresu komunikacji międzyludzkiej w polskich tekstach literackich

Vocabulary Concerning Human Communication in Polish Literary Texts Novels that cover action taking place in the 21st century refer to all kinds of social phe­nomena, including the ways in which people communicate, which are very different from those popular only 40 years ago. Literary works provide the names of devices (computer, laptop, palmtop, iPhone, iPad, tablet, smartphone), as well as the companies which manufacture them (Dell, Apple, Nokia, Samsung). Novels include the names of computer software (Windows, Word, Excel), social media (Facebook), and internet communicators (Messenger). There are also words that denote the activities performed while using these devices and applications (to log in, to click, to email, to google). The majority of these words originate from English and have international scope. Słownictwo z zakresu komunikacji międzyludzkiej w polskich tekstach literackich Powieści obyczajowe i kryminalne o akcji rozgrywającej się w XXI wieku rejestrują wszelkie zjawiska społeczne. Do nich można zaliczyć sposoby komunikowania się ludzi, tak różne od tych sprzed 40 lat. Utwory literackie dostarczają nazw urządzeń (komputer, laptop, palmtop, iPhone, iPad, tablet, smartfon) oraz firm je produkujących (Dell, Apple, Nokia, Samsung). Znajdujemy w nich nazwy programów komputerowych (Windows, Word, Excel), mediów społecznościowych (Facebook), komunikatorów (Messenger). Nie brak określeń czynności wykonywanych w trakcie ich używania (zalogować się, kliknąć, mailować, guglać). Absolutna większość tych słów pochodzi z języka angielskiego i ma zasięg międzynarodowy.