Этимологическое гнездо *ber- в праславянском языке: Реконструкция, словообразование, семантика

The Etymological Nest *ber- in the Proto-Slavic Language: Reconstruction, Word-Formation, SemanticsThe article presents a multidimensional (phonetic, etymological, derivational, morphological and semantic) description of the etymological nest (EN) *ber- ‘take’, reconstructed for the Proto-Slavic period in the history of the Russian and other Slavic languages. The root *ber-, around which the EN was formed, belongs to ancient Slavic roots and has Indo-European origin, which led to the natural phonetic variants reflecting the Proto-Slavic and Indo-European alternations: *ber- // *bor- // *bьr- // *bir-.At the Proto-Slavic level, 137 units with the root *ber- are reconstructed, organized in the EN in accordance with the relations of word-formation pro­ductivity and semantic motivation of lexemes as part of word-formation pairs, chains and paradigms: (1) the nucleus of the nest is the etymon *bherəmņ // *bherəmen ‘carry, burden’, reconstructed for the Proto-Indo-European lan­guage, which served as the basis for three Proto-Slavic innovations *bermę ‘burden; armful, bundle; fetus; *berdja ‘pregnant; foal (about animals)’; *bьrati *berǫ ‘take, take away, grab, pluck; receive, borrow, accept; enter into a mar­riage union’; (2) in accordance with a general practice adopted in etymological dictionaries, reconstructed lexemes are marked with an asterisk (*) and are represented in the Roman alphabet for the Proto-Indo-European and Proto- Slavic preliterate periods, and in Cyrillic for the period between the eleventh and the seventeenth centuries; (3) at the first stage of derivation, derivatives are arranged in the following order: verbs, verbal names, participles, prefixed verbs, composites; within these groups, words are arranged alphabetically; (4) the phonetic variants of a lexeme are separated with a double slash (//); (5) meanings are given in single quotation marks. The reconstruction of the EN *ber- and the semantic development of its main lexemes are given in two diagrams at the end of the article.A review of the material indicates that (1) the old Indo-European mean­ing ‘carry, load’ moved to the periphery of the EN *ber-, continuing to exist exclusively in the formations associated with the stem *bermę, and partly with *berdja; (2) a new meaning ‘take’ (*bьrati) became the most relevant for the semantic development of the EN *ber- in Late Slavic; its connection with the original ‘carry’ is seen in the fact that they correlate with adjacent sequen­tial actions aimed at the attached object: ‘take’ what? – ‘object to be attached’ → ‘carry’ what? – ‘attached object’; (3) the new Proto-Slavic meaning ‘take’ (*bьrati), inherent in EN *ber-, determined the synonymy of this root group with the EN *em- (*jęti, *jьmati ‘take’). Gniazdo etymologiczne *ber- w języku prasłowiańskim. Rekonstrukcja, słowotwórstwo, semantyka W artykule przedstawiono wielowymiarowy opis gniazda etymologicz­nego *ber- ‘brać’ (w aspekcie fonetycznym, etymologicznym, derywacyjnym, morfologicznym i semantycznym), zrekonstruowanego dla okresu prasłowiań­skiego w historii języka rosyjskiego i innych języków słowiańskich. Rdzeń *ber-, wokół którego powstało gniazdo etymologiczne, należy do pierwotnych rdzeni słowiańskich i ma pochodzenie indoeuropejskie, co oznaczało rozwój naturalnych wariantów fonetycznych, odzwierciedlających oboczności pra­słowiańskie i indoeuropejskie: *ber- // *bor- // *bьr- // *bir-.Na poziomie prasłowiańskim zrekonstruowano 137 jednostek z rdzeniem *ber-, które zorganizowano w ramach gniazda zgodnie z relacjami produktywno­ści słowotwórczej i motywacji semantycznej leksemów w ramach par, łańcuchów i paradygmatów słowotwórczych: 1) jądrem gniazda jest zrekonstruowany dla języka praindoeuropejskiego etymon *bherəmņ // *bherəmen ‘nieść, brzemię’, który posłużył za podstawę dla trzech prasłowiańskich innowacji *bermę ‘brzemię; naręcze, tobołek; płód’; *berdja ‘brzemienna (o zwierzętach); źrebię’; *bьrati *berǫ ‘brać, zabrać, chwycić, wyrwać; otrzymać, pożyczyć, przyjąć; zawrzeć małżeństwo’; 2) zgodnie z powszechną praktyką przyjętą w słowni­kach etymologicznych zrekonstruowane leksemy są oznaczone gwiazdką (*) i zapisane w alfabecie łacińskim dla praindoeuropejskich i prasłowiańskich okresów przedpiśmiennych oraz cyrylicą dla okresu od XI do XVII wieku; 3) na pierwszym etapie derywacji derywaty są ułożone w następującej kolejności: czasowniki, rzeczowniki odczasownikowe, imiesłowy, czasowniki przedrost­kowe, złożenia; w tych grupach słowa są ułożone alfabetycznie; 4) warianty fonetyczne leksemu są oddzielone podwójnym ukośnikiem (//); 5) znaczenia podano w pojedynczych cudzysłowach. Rekonstrukcję gniazda etymologicz­nego *ber- i rozwój semantyczny jego głównych leksemów przedstawiono na dwóch wykresach na końcu artykułu.Przegląd materiału wskazuje, że 1) dawne indoeuropejskie znaczenie ‘nieść, brzemię’ przeszło na obrzeża gniazda etymologicznego *ber- i utrzymało się nadal wyłącznie w formacjach związanych z rdzeniem *bermę i częściowo *berdja; 2) nowe znaczenie: ‘brać’ (*bьrati) stało się najbardziej istotne dla semantycznego rozwoju gniazda *ber- w okresie późnosłowiańskim; związek tego znaczenia z pierwotnym ‘nieść’ przejawia się w fakcie korelacji pomiędzy nimi w sekwencji działań na umocowany obiekt: ‘brać’ co? – ‘obiekt do umo­cowania’ → ‘nieść’ co? – ‘umocowany obiekt’; 3) nowe prasłowiańskie znaczenie ‘brać’ (*bьrati), nieodłącznie związane z gniazdem *ber-, określiło synonimię tej grupy rdzeniowej z gniazdem *em- (*jęti, *jьmati ‘brać’).

Dawna rozkosz – o rozumieniu i wartościowaniu pojęcia na podstawie użyć leksemu rozkosz

The Historical rozkosz (pleasure, delight): On the Understanding and Evaluation of the Concept on the Basis of the Use of the Lexeme rozkosz SummaryThis article is devoted to the reconstruction of the manner of understand­ing and evaluation of the concept rozkosz (pleasure, delight) in the Old, Middle and subsequent periods of the development of the Polish language, until the early twentieth century, when the modern understanding of this concept was established. The analysis focuses on the contextual uses of the lexeme rozkosz and reveals the dichotomous nature of the early concept: from the Old Polish period until the breakthrough of the Enlightenment there was the rozkosz duchowa (spiritual delight), motivated in a religious way and evaluated positively, and the rozkosz cielesna (carnal, sensual pleasure), reduced to sin and burdened with a negative evaluation. From the Renaissance period the concept slowly expanded to cover various spheres of life, and after the break­through period of the Enlightenment it became more marked: rozkosz came to refer to the social, aesthetic and intellectual sphere and it began to lose its religious basis. This process was accompanied by the decline of the evaluation and the dichotomy of the concept. Dawna rozkosz – o rozumieniu i wartościowaniu pojęcia na podstawie użyć leksemu rozkosz StreszczenieArtykuł poświęcony jest rekonstrukcji sposobu pojmowania i wartościo­wania pojęcia rozkosz w dobie staro- i średniopolskiej i później, do początków XX w., kiedy ustaliło się jego współczesne rozumienie. Analiza skupia się na kontekstowych użyciach leksemu rozkosz. Ujawniła ona dychotomiczny charakter dawnego pojęcia – od staropolszczyzny aż do przełomu oświecenio­wego istniała rozkosz duchowa – motywowana religijnie i wartościowana pozytywnie oraz rozkosz cielesna, zmysłowa, sprowadzana do grzechu i obarczona negatywną oceną. Od renesansu pojęcie powoli rozszerzało się na różne sfery życia, co po przełomie oświeceniowym stało się wyraźniej­sze – rozkosz zaczęła dotyczyć sfery społecznej, estetycznej, intelektualnej i traciła umocowanie religijne – wraz z tym procesem zanika wartościowanie i dychotomia pojęcia.

Варијантност лингвистичке терминологије у србистици код именовања лексике преузете из словенских језика

Variance of Serbian Linguistic Terms for Naming Lexemes Borrowed from Slavic LanguagesThis article provides an overview of Serbian linguistic terms for naming lexemes borrowed from Slavic languages. The terms were extracted from the reference linguistic sources in which they are mentioned, such as encyclopedic dictionaries of the linguistic terminology of the Serbian language and the latest Правопис српскога језика [Orthographic Rules of the Serbian Language], and from previous Serbian literature, such as monographs, studies and articles by various Serbian linguists. Considering the entire extracted material, the study notes terminological problems concerning the variance and inconsistency of linguistic terms in this area. It also makes a comparison with linguistic terms in other Slavic languages, based on the material from the Dictionary of Slavonic Linguistic Terminology and the Slavic Bibliographic Database iSybislaw. Wariantywność serbskich terminów językoznawczych na określenie leksemów zapożyczonych z języków słowiańskichNiniejszy artykuł przedstawia serbskie terminy językoznawcze określające leksemy zapożyczone z języków słowiańskich. Omawiane terminy pochodzą ze źródeł językoznawczych, w których się pojawiają, takich jak encyklopedyczne słowniki serbskiej terminologii językoznawczej czy najnowszy Правопис српскога језика [Zasady ortograficzne języka serbskiego], oraz z serbskiej literatury przedmiotu, np. monografii, studiów i artykułów serbskich językoznawców. W odniesieniu do całości analizowanego materiału, opracowanie zwraca uwagę na problemy terminologiczne związane z wariantywnością i niespójnością terminów językoznawczych w tym zakresie. Dokonuje również porównania z terminami w innych językach słowiańskich na podstawie materiału ze słownika pod redakcją Aloisa Jedlički (Slovník slovanské lingvistické terminologie / Словарь славянской лингвистической терминологии / Dictionary of Slavonic Linguistic Terminology) oraz bibliograficznej bazy danych iSybislaw.

Dawne polskie intensyfikatory wywodzące się od staroczeskiego "přieliš"

Historical Polish Intensifiers Derived from the Old Czech přieliš This article is devoted to a historical-linguistic analysis of the equivalents of the Old Czech přieliš in historical Polish: the words bezlisz, brzezlisz, przelisz, przezlisz and przylisz. The study refers to key findings of researchers about these words, their origins and meaning. On the basis of analysis of linguistic material the author formulates conclusions about word-formation of the equivalents of přieliš in Polish, their frequency in monuments of Polish literature from the Old Polish period to the end of the sixteenth century, their meaning and status in Polish, as well as presumable causes of their disappearance from the language. The paper presents examples that confirm their functioning in monuments of the Polish language, such as Biblia królowej Zofii [Queen Sophia’s Bible] from the mid-fifteenth century and Biblia Jana Leopolity [John Leopolita’s Bible] from 1561, as well as in dictionaries of Polish. The study also considers information about Old Czech and compares parallel verses of Polish and Czech Bible translations. Dawne polskie intensyfikatory wywodzące się od staroczeskiego přieliš Artykuł poświęcony jest historycznojęzykowej analizie odpowiedników staroczeskiego přieliš, czyli wyrazów bezlisz, brzezlisz, przelisz, przezlisz i przy­lisz w dawnej polszczyźnie. Autorka przytacza najważniejsze opinie badaczy o wymienionych wyrazach, ich pochodzeniu i znaczeniu. Na podstawie ana­lizy materiału językowego formułuje wnioski dotyczące budowy słowotwór­czej staroczeskich odpowiedników přieliš w języku polskim, ich frekwencji w zabytkach literatury polskiej od staropolszczyzny do końca XVI w., znaczenia i statusu tych wyrazów w polszczyźnie, a także przypuszczalnych przyczyn ich zaniku. W artykule przedstawiono przykłady potwierdzające funkcjonowanie wspomnianych wyrazów zarówno w zabytkach języka polskiego m.in. w Biblii królowej Zofii z połowy XV w. i Biblii Jana Leopolity z 1561 r., jak i w słowni­kach języka polskiego. Ponadto autorka przywołuje informacje o staroczeskim i porównuje równoległe wersety przekładów Biblii na język polski i czeski.

Семантична структура терміна «дитина» в законодавчих текстах і професійна компетентність студентів-правників: aсоціативно-семантичний аспект

Semantic Structure of the Term “Child” in Legislative Texts and Professional Competence of Law Students: Associative-Semantic Aspect This article presents the principles of reconstruction of the semantic struc­ture of the concepts of legal discourse and the methodology of evaluation of the results by involving a professionally oriented audience. The procedure was applied on the example of semantic structuring of the term “child” according to texts of international and Ukrainian legislation in the field of child protec­tion. The article concretises and deepens the idea of the conceptual meaning of the term “child”, which combines common language (non-professional) and professionally oriented idea about reality. The associative-semantic experi­ment held for the purposes of the study set three areas of work: (1) checking the level of students’ knowledge of provisions on the rights of the child; (2) checking the knowledge of key legal terms in this domain and the ability to use them in legal proceedings; (3) teaching students to differentiate correctly between legal and general vocabulary in a given field. It was also established that the semantic structure of the term “child” in legislative texts is determined by associative subcomponents – semantic microfields “child and life”, “child and protection”, “child and health”, “child and family”, “child and freedom”, “child and dignity”, “child and development”, “child and work”, “child and well-being”, “child and crime”, “child and war”, the verbalisers of which are syntactic nominations of the child and the corresponding stereotypical state­ments that mean a right of the child. Struktura semantyczna terminu „dziecko” w tekstach prawnych a kompetencje zawodowe studentów prawa: Aspekt asocjacyjno-semantyczny Niniejszy artykuł przedstawia zasady rekonstrukcji struktury semantycznej pojęć dyskursu prawniczego oraz metodologię oceny jej wyników przy udziale odbiorców ukierunkowanych zawodowo. Procedurę zastosowano na przykładzie struktury semantycznej terminu „dziecko” zgodnie z tekstami ustawodawstwa międzynarodowego i ukraińskiego w zakresie ochrony dziecka. Artykuł kon­kretyzuje i pogłębia koncepcję pojęciowego znaczenia terminu „dziecko”, który łączy w sobie potoczne i zorientowane zawodowo wyobrażenie o rzeczywistości. Przeprowadzony na potrzeby badania eksperyment asocjacyjno-semantyczny wyznaczył trzy kierunki pracy: (1) sprawdzenie poziomu znajomości przez studentów przepisów dotyczących praw dziecka; (2) sprawdzenie obeznania z kluczowymi terminami prawnymi w tym zakresie i umiejętności posługiwania się nimi w postępowaniu prawnym; (3) wdrożenie studentów do prawidłowej dyferencjacji słownictwa prawniczego i ogólnego w danym zakresie. Ustalono również, że strukturę semantyczną terminu „dziecko” w tekstach prawnych wyznaczają asocjacyjne subkomponenty – mikropola semantyczne „dziecko i życie”, „dziecko i ochrona”, „dziecko i zdrowie”, „dziecko i rodzina”, „dziecko i wolność, „dziecko i godność”, „dziecko i rozwój”, „dziecko i praca”, „dziecko i dobrostan”, „dziecko i przestępczość”, „dziecko i wojna”, których werbaliza­torami są nominacje syntaktyczne dziecka i odpowiadające im stereotypowe stwierdzenia, które oznaczają prawo dziecka.

Лексичний регулятив дім в епістолярних текстах Лесі Українки й посланнях Андрея Шептицького

The Lexical Regulative dim ‘home’ in Epistolary Texts by Lesia Ukraїnka and in Andreĭ Sheptytsʹkyĭ’s Pastoral LettersThis article is devoted to the features of actualisation of one of the most frequent lexical regulatives, which has a distinct archetypal character in the lan­guage paradigm of different nations and which is one of the most frequently used concepts in the functional-style system of the Ukrainian language – HOME. The study considers the actualisation of this concept in Ukrainian on the basis of lexicographic sources. It also identifies the main strands of research on the con­cept HOME which reveal the typological features of its explication in different languages: (1) home as an element of individual style in artistic texts; (2) home as a word stimulus in associative experiments conducted among the youth. The article is the first study investigating the common and distinctive features of the functioning of the lexical regulative dim ‘home’ in texts created by two well-known authors: Lesia Ukraїnka (epistolary texts) and Andreĭ Sheptytsʹkyĭ (pastoral letters). The analysis considers key lexemes which verbalise the concept HOME, identifies its core and peripheral nominations, and examines the func­tional specifics of the contexts of the occurrence of the lexemes dim/doma.Regulatyw leksykalny dom w tekstach epistolarnych Łesi Ukrainki oraz listach pasterskich Andrzeja SzeptyckiegoW artykule zbadano specyfikę leksykalną jednego z najczęstszych regulaty­wów, mających wyraźny archetypowy charakter w różnych językach i należący do najczęściej używanych konceptów w systemie funkcyjno-stylowym języka ukraińskiego – DOM. Rozpatrzono reprezentację tego konceptu w języku ukraińskim na materiale źródeł leksykograficznych; wskazano dwa główne kierunki dotychczasowych badań konceptu DOM ujawniające typologiczne cechy jego eksplikacji w językach narodowych: 1) jako elementu indywidualnego stylu w tekstach artystycznych; 2) jako słowa-klucze w eksperymentach asocjacyjnych wśród młodzieży. Po raz pierwszy przeanalizowano cechy wspólne i cechy odmienne funkcjonowania regulatywu leksykalnego dom w mowie dwóch znanych indywidualności językowych – Łesi Ukrainki (teksty epistolarne) i Andrzeja Szeptyckiego (listy pasterskie); określono podstawowe leksemy, które werbalizują koncept DOM, wyodrębniono nazwy jądrowe i peryferyjne; ustalono specyfikę funkcyjną kontekstów występowania leksemów dim/doma.

Różnorodność językowa przesiedleńców z dawnych wschodnich województw II Rzeczypospolitej. Fonetyka

Linguistic Diversity of People Resettled from the Former Eastern Provinces of the Second Polish Republic: PhoneticsThis article is a summary of a sociolinguistic study conducted in the north­ern part of the Lubusz region in 2009–2019. The study concerned the linguistic diversity of people resettled after 1945 from the former eastern provinces of the Second Polish Republic to the Lubusz region. The informants were people from the oldest generation who were born between 1911 and 1942 in the former Polish administrative provinces in the east of pre-war Poland: Wilno (Vilnius), Nowogródek (Navahrudak), Polesia, Volhynia, Tarnopol (Ternopil), Lwów (Lviv), Stanisławów (today: Ivano-Frankivsk) and Białystok. As described, the interdisciplinary nature of the study required the use of several research methods: field research, biographical interview, linguistic biography, grounded theory, and methods of idiolect analysis (quantitative analysis). On the basis of the collected sociolinguistic material, the interlocu­tors are classified according to their self-declared primary language prior to the resettlement. This means that the linguonyms used in the article come from the language of the respondents. Accordingly, the following groups are distinguished: speakers of (1) Ukrainian and Polish, (2) Belarusian and Polish, (3) Polish and Belarusian, (4) Polish and Ukrainian, (5) Polish and Khakhlak. Based on a quantitative analysis, the article presents the linguistic diversity in the Lubusz region.Różnorodność językowa przesiedleńców z dawnych wschodnich województw II Rzeczypospolitej. FonetykaArtykuł jest podsumowaniem socjolingwistycznych badań prowadzonych na terenie północnej części województwa lubuskiego w latach 2009–2019. Badania dotyczyły różnorodności językowej wśród osób przesiedlonych po 1945 r. z dawnych wschodnich województw II Rzeczypospolitej do regionu lubuskiego. Moimi rozmówcami były osoby urodzone w latach 1911–1942 na terenie województw: wileńskiego, nowogródzkiego, poleskiego, wołyńskiego, tarnopolskiego, lwowskiego, stanisławowskiego i białostockiego. Charakter interdyscyplinarnych badań wymagał wykorzystania kilku metod badawczych. W artykule można znaleźć opis metody badań terenowych, metody wywiadu biograficznego, metody biografii językowej, metody teorii ugruntowanej oraz metody analizy idiolektów (analizy ilościowej). Na podstawie zebranego mate­riału socjolingwistycznego klasyfikowałam rozmówców według deklaracji wskazanego przez nich języka prymarnego przed przesiedleniem. Oznacza to, że lingwonimy użyte w artykule pochodzą z języka respondentów. W taki sposób wyróżniłam grupę deklarującą mówienie 1) po ukraińsku i polsku, 2) po białorusku i polsku, 3) po polsku i białorusku, 4) po polsku i ukraińsku oraz 5) po polsku i chachłacku. Na podstawie analizy ilościowej przedstawiam w artykule różnorodność językową w regionie lubuskim.

Feminativi v luči sodobne slovenske glasbe

Feminitives in Contemporary Slovene Music This article focuses on the use of feminine forms derived from masculine nouns in contemporary Slovene music. Feminine nouns denoting persons were extracted from selected song lyrics and analysed in terms of their word formation. Based on the analysis of feminine forms derived from masculine nouns it is suggested that in music women are often sexualised – their overall image implies sexuality and is clearly based on male fantasies; linguistic reality often reflects social reality. Feminatywy we współczesnej muzyce słoweńskiejNiniejszy artykuł skupia się na wykorzystaniu form żeńskich pochodzących od rzeczowników rodzaju męskiego we współczesnej muzyce słoweńskiej. Rzeczowniki żeńskie oznaczające osoby wyekstrahowano z wybranych tekstów piosenek i zanalizowano pod względem słowotwórczym. Analiza form żeńskich pochodzących od rzeczowników rodzaju męskiego wskazuje, że w muzyce kobiety są często seksualizowane – ich ogólny wizerunek implikuje seksualność i jest wyraźnie oparty na męskich fantazjach; rzeczywistość językowa często odzwierciedla rzeczywistość społeczną.

Wspomnienie Prof. dr hab. Kwiryna Handke (1932–2021)

In Memoriam: Professor Dr hab. Kwiryna Handke (1932–2021)This article is an obituary of Professor Kwiryna Handke (1932–2021), a renowned linguist, Polish philologist, Slavist and Warsaw studies scholar, associated with the Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences for several decades. She served as Deputy Director (1990–1996) and Director of the Institute (1996–1999), Head of the Institute’s Academic Council (2007–2010), and Editor-in-Chief of the journal Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej (2001–2013). Wspomnienie. Prof. dr hab. Kwiryna Handke (1932–2021)Artykuł jest wspomnieniem prof. dr hab. Kwiryny Handke (1932–2021), nestorki Instytutu Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, od 1990–1996 wice­dyrektora, a w latach 1996–1999 dyrektora IS PAN, Przewodniczącej Rady Naukowej IS PAN (2007–2010), byłej redaktor naczelnej „Studiów z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” (2001–2013), językoznawcy, polonistki, slawistki i varsavianistki.

К изучению названий внебрачного ребенка в старославянском и чешском языках

On Designations for an Illegitimate Child in Old Church Slavonic and in CzechThis article is devoted to designations for an illegitimate child in Old Church Slavonic and in Czech. The study presents Czech expressions (especially dialectal), many of which have not as yet been mentioned in works dealing with this topic, and explains their semantic motivation and etymology. O nazwach nieślubnego dziecka w języku staro‑cerkiewno‑słowiańskim i czeskimNiniejszy artykuł jest poświęcony nazwom używanym na określenie dziecka z nieprawego łoża w języku staro‑cerkiewno‑słowiańskim i czeskim. Przedstawia nazwy czeskie (zwłaszcza formy dialektalne), z których wiele jak dotąd nie pojawiło się w pracach poświęconych tej tematyce, oraz wyjaśnia ich motywację semantyczną i etymologię.